OER DR. CHANDRA KANT TEWARI

fganh vkSj dqekÅ¡uh % fo”o laLd`fr dh /kjksgj

v MkW0 pUnzdkUr frokjh

ijEijk dh n`f’V ls fganh dh mRifÙk laLd`r] izkd`r rFkk viHkaz”k dh J`a[kyk esa vkrh gSA bl izdkj mldk ewy lzksr laLd`r gS] tu Hkk’kk gksus ds dkj.k mlesa vusd Hkkjrh; ,oa fons”kh Hkk’kkvksa&vjch] rqdhZ] Qkjlh] Ýsap] vaxzsth] iqrZxkyh vkfn ds “kCnksa dk lekos”k gks x;k gSA ;s “kCn fganh Hkk’kk esa bl izdkj fey x;s gaS fd irk gh ugha pyrk fd ;s fons”kh “kCn gSaA dkSu dgsxk fd ge jkstejkZ dh ftanxh esa tks “kCn cksyrs gSa og fons”kh “kCn gSaa vkt u tkus ,d fnu esa ge fdrus fons”kh “kCnksa dks cksyrs gSa tks gekjh ekr`Hkk’kk esa lek pqds gSa vkSj gekjh vko”;drk cu x;s gSaA

     Hkk’kk og lk/ku gSA ftlds }kjk euq’; vius fopkj nwljksa ij Hkyh&Hkakfr izdV dj ldrk gSA nwljksa ds fopkj vki Li’Vr;k le> ldrs gSaA euq’; ds dk;Z mlds fopkjksa ls mRiUu gksrs gSa vkSj bu dk;ksZa esa nwljksa dh lgk;rk vFkok lgefr izkIr djus ds fy, mldks os fopkj nwljksa ij izdV djus iM+rs gSaA txr dk vf/kdka”k O;ogkj] cksypky vFkok fy[kkiM+h ls pyrk gS] blfy, Hkk’kk txr ds O;ogkj dk ewy gSA

      ^fganh^ “kCn ^fgan^ ls ekuus okyksa ds dqN vius rdZ gSA gekjs vrhr ds xzaFkksa esa bl “kCn dk mYys[k feyrk gSA ;gk¡ rd fd gekjs izkphu xzaFk egkHkkjr dh ewy Hkk’kk dks ^tqcku&,&fgUnh^ dgk x;kA bl izdkj ^fganh^ “kCn dk iz;ksx fgUnqLrku ds fy, fd;k x;k gSA MkW0 jke izdk”k fganh dks fganh ns”k ij vk/kkfjr ekurs gq, dgrs gSa] ^^fganh Hkk’kk dk ukekadj.k ^fgan^ ns”k ij vk/kkfjr gS tks Hkkjr dk gh uke gSA bl n`f’V ls fganh dk vFkZ ^Hkkjr dh Hkk’kk gSA^^ ¼MkW0 jke izdk”k & ekud fgUnh % lajpuk ,oa iz;ksx] i`0 69½ ogha nwljh vksj MkW0 mn; ukjk;.k frokjh fganqvksa dh Hkk’kk dks fganh ekurs gq, dgrs gSa] ^^fganh dk vFkZ Hkkjrh; ewy ls gS tks vehj [kqljks ds le; ls Hkkjrh; ewy ds eqlyekuksa ds fy, feyrk gS& ^fganw^ dk iz;ksx ewy Hkkjrh;ksa ds fy, gS vkSj vkxs pydj mudh Hkk’kk ds fy, ^fganh^ dk iz;ksx gksus yxk gSA^^ ¼izks0 mn; ukjk;.k frokjh fgUnh Hkk’kk dk mn~xe ,oa fodkl] i`0 185½

      fgUnh fo”o esa fo|eku le`)re Hkk’kkvksa esa ,d gSA lajpuk dh lkSUn;Z”khyrk] Hkko&Hkafxekvksa dh xgurk] vfHkO;fDr dh rhozrk rFkk “kSfy;ksa dh fofo/krk dks lesVrh gqbZ fgUnh Hkk’kk vusd mUur :iksa esa izokgeku gSA vk/kqfud ;qx esa fo”o Qyd ij foKku vkSj izkS|ksfxdh ds vHkwriwoZ izLQqVu o QSyko ds lkFk Hkkjro’kZ ds Kku&foKku ds fofHkUu {ks=ksa rFkk Hkk’kkxr vUrizokgksa ds lEidZ lw=ksa dks ;Fkkor vfHkO;Dr dj ifjHkkf’kr djus gsrq fgUnh Hkk’kk dh o`fÙk;ksa] izo`fÙk;ksa ,oa izk;ksfxd Lrjksa esa vkewy ifjorZu dh ;qxhu vko”;drk eglwl dh xbZ ftlds rgr fgUnh dk loZFkk u;k iz;ksx/kehZ :i mHkjdj lkeus vk;k tks ^iz;kstuewyd fgUnh^ dgyk;kA¼iz;kstuewyd fgUnh %fl)kUr vkSj iz;ksx]naxy >kYVs(i`0 la0&1½

fgUnh ,dek= Hkkjrh; Hkk’kk gS ftleas ml Hkk’kk ds {ks= ds ckgj ds lkfgR;dkjksa us bruk lkfgR; fy[kk gS] dqN ukeksa esa ¼caxky ds½ f{kfrteksgu lsu] eUFkukFk xqIr( ¼egkjk’Vª ds½ “ksoM+s] ekpos xtkuu eqfDrcks/k( ¼xqtjkr ds½ d0 ek0 eqa”kh vkfn( ¼rfeyukMq ds½ Jhfuoklkpkjh] jkty{eh jk?kou] MkW0 xksikyu] MkW0 “kadj jktw( ¼vkU/kz ds½ ckyd`’.k jko] cky”kkSfj jsMMh] jes”k pkS/kjh vkfjxiwfM] vkywjh oSjkxh pkS/kjh] âf’kds”k “kekZ] eks0 lR;ukjk;.k( ¼dsjy ds½ pUnzgklu] MkW0 HkkLdju uk;j( ¼iatkc ds½ ;”kiky] misUnzukFk v”d bR;kfn&bR;kfn mYys[kuh; gSaA eksVqfj lR;ukjk;.k dks nf{k.k dk VaMUk dgk tkrk gSA¼fgUnh % mn~Hko] fodkl vkSj :i] MkW0 gjnso ckgjh i`0 la0 &208½

fdlh jkT; dh jkT;Hkk’kk mldh jktHkk’kk Hkh gks ldrh gS rFkk dksbZ jkT;Hkk’kk iwjs ns”k dh Hkh jktHkk’kk gks ldrh gSA oSls] jkT;Hkk’kk dh ladYiuk ^^jk’VªHkk’kk^^ ls vR;f/kd y?kq gksrh gSA jkT;Hkk’kk] lk/kkj.kr;k fdlh jkT;] izns”k vFkok izkar rd lhfer jgrh gS] blds foifjr jk’VªHkk’kk leLr jk’Vª dh vfLerk] ijEijk rFkk laLd`fr ls tqM+h gksus ds lkFk lEidZ gsrq iwjs jk’Vª esa O;oLr gksrh gSA izeq[k jkT;Hkk’kk lEcfU/kr jkT; esa lEidZ gsrq iz;qDr gksrh gSA

jkT;Hkk’kk tc jkT; vFkok ns”k dh jktHkk’kk ds in ij vklhu gksrh gS rc mls vusd Hkk’kk;h nkf;Roksa dk fuokZg djuk iM+rk gS] vkSj ifj.kker% og vR;f/kd cksf>y] fDy’V rFkk uhjl gks tkrh gSA¼iz;kstuewyd fgUnh % fl)kUr vkSj iz;ksx]naxy >kYVs(i`0 la0 60½

,d ,slk ek/;e gS] ftlus Hkkf’kd ds Lrj ij okLro esa ns”k dks ,d lw= esa fijks fn;k gSA vkSj og ek/;e gS & fganh flusek vkSj VsyhfotuAbl izdkj fganh fQYesa vU; {ks=h; Hkk’kkvksa caxyk] rfey] dUuM+ vkfn dh rqyuk esa vf/kd foLr`r y{; dks izLrkfor djrh gSaA tgk¡ ge ckfd;ksa dks {ks=h; flusek dg ldrs gSa] ogk¡ viuh fuekZ.k izfdz;k] m|eh pfj= ds pyrs rFkk laiw.kZ Hkkjr dk izfrfuf/kRo djus ds dkj.k fganh flusek dks jk’Vªh; flusek dguk gksxkA Hkkjr dh jk’Vªh; laLd`fr] lkekftd ifjorZu] jktuhfrd ?kVukpdz dh okgd cudj fganh fQYesa Hkkjr jk’Vª dh eq[; fpark /kkjk dk mn~?kkVu djrh gSaA ¼fgUnh% fofo/k vk;ke]vkuan ikfVy] jk’Vªh; lkSgknZ vkSj fganh]i`0 la0327½-

fganh ds tu lapkj dh IkzHkko”kkyh Hkk’kk u cu ikus ds ihNs lcls cM+k dkj.k fganh vkSj vaxszthokyksa dh ;g gVkus dh ekufldrk gSA ^Hkkjr NksM+ks vkanksyu^ ds oDr egkRek xk¡/kh us vaxsztksa ls dgk Fkk fd igys vki tkb,] gekjh vjktdrk vkids jkt ls csgrj gksxhA vaxszt pys x;sA gekjh vjktdrk Hkh dk;e gS vkSj “kklu Hkh] ysfdu bls u csgrj dgk tk ldrk gS] u cnrjA ljdkjksa dks gVkus ds brus vuqHko ds ckn ge tkurs gS fd ,d “kkld dks egt gVkus ls dqN ugha cnyrkA O;oLFkk O;fDr;ksa dks vius tSlk cuk ysrh gSA blfy;s cnyuh pkfg, O;oLFkkA¼lko/kku] iqfy;k ladh.kZ gS]izHkk’k tks”kh lEkdkyhu i=dkfjrk ewY;kadu vkSj eqn~ns]lEiknd jktfd”kksj ok.kh izdk”ku i`0 la0 & 139 ½

Hkk’kk cksyusokyksa ds fy, ,d&nwljs dks le>us vkSj utnhd ykus dk ek/;e gSA ij jktuhfrKksa ds fy, og gfFk;kj Hkh gS vkSj vkStkj HkhA vaxszth vkf[kj bl ns”k ij jkt djus okys vaxsztksa vkSj fganqLrkfu;ksa dh Hkk’kk Fkh vkSj gSA mldh txg vxj fganh ys jgh gS ;k ysxh] rks mls cksyusokys jkt Hkh djsaxsA iqutkZxj.k vkSj vktknh dh yM+kbZ us lHkh fganqLrkfu;ksa dks viuh Hkk’kk] vius izkar vkSj viuh laLd`fr ij xoZ djuk fl[kk;k gS vkSj mu ij fdlh Hkh geys dk lkeuk djus ds fy, rS;kj fd;k gSA vaxszth dh txg fganh dk ysuk vkSj fganhokyksa dk jktuhfrd :i ls T;knk “kfDr”kkyh gksuk nwljh Hkk’kkokyksa dks viuh Hkk’kk ds tfj;s tksj fn[kkus ds fy, mdlk;s rks blesa vpjt D;k gSA

fganh ds fojks/k esa {ks=h; jktuhfr ftruh ftEesnkj gS] mruh gh gS fganh dks vaxszth cukus dh bPNkA ¼lEkdkyhu i=dkfjrk ewY;kadu vkSj eqn~ns lEiknd jktfd”kksj ok.kh izdk”ku] i`0 la0 & 140 ½                                                                

fganh Hkk’kk dks viuh lhferrkvksa ds ckotwn izxfr dh yEch jkg pyuh gSA fo}ku bl ckr ls Hkh lger gSa fd vkt cksyh tkus okyh lkjh Hkk’kkvksa esa lnh ds var rd vk/kh ej tk;saxhA ;g [krjk Hkkjrh; Hkk’kkvksa ds flj ij Hkh eaMjk jgk gSA 2009 eas ;wusLdks }kjk izdkf”kr ^^,Vyl vkWQ ykUxq,ts+l bu Msatj^^ esa nqfu;k Hkj dh 2473 Hkk’kkvksa dks lekIr gks jgh Hkk’kkvksa dh Js.kh esa j[kk x;k gSA mUgsa pkj Jsf.k;ksa esa vfrlaosnu”khy] fuf”pr :i ls ladVkiUu] xaHkhj :i ls ladVkIkUu] lokZf/kd ladVkIkUu vkSj foyqIr Hkk’kkvksa esa j[kk x;k gSA bl rjg Hkkf’kd bfrgkl ds izfr{k.k ladze.k nkSj ls xqtjuk ,d lPpkbZ gSA ifjorZu] ifjo/kZu vkSj fodkl ds ladze.k ls xqtjrs gq, Hkk’kk,¡ fujarj ,d cnyko dh fLFkfr vk<+rh jgrh gSaA gj cnyko vfer laHkkoukvksa ls Hkjk gksrk gSA ;g ckr fganh ds oSf”od ifjizs{; esa Hkh dgh tk ldrh gSA¼fganh dh oSf”odrk% LFkkiuk] izfrHkkfxrk vkSj izfr}afnrk] fgUnh% fofo/k vk;ke]vkuan ikfVy] i`0la0&185 ½

vesfjdk egk}hi ds rhuksa [kaMksa&mÙkjh] dsUnzh; ,oa nf{k.kh vesfjdk esa fgUnh le>us vkSj lh[kus okyksa dh la[;k yk[kksa esa gSA mÙkjh vesfjdk esa la;qDr jkT; vesfjdk] dukMk vkfn ns”kksa esa fgUnh v/;;u&v/;kiu Ldwy Lrj ls ysdj fo”ofo|ky; Lrj vkSj “kks/k Lrj rd gks jgk gSA dsUnzh; vesfjdk esa eSfDldks rFkk nf{k.kh vesfjdk ds vtsZfUVuk] czkthy] osustq,yk] dksyafc;k] D;wck] is: vkSj fpyh ns”kksa esa lkekU; Lrj ij fgUnh ikB~;dze py jgs gSaA bu ns”kksa esa fgUnh v/;srk nks izdkj ds gSa& ,d vizoklh Hkkjrh; gSa vkSj nwljs ewy vesfjdhA

      vk/kqfudre Hkk’kk fo”ys’k.k ds fl)karksa ds vk/kkj ij fgUnh dk lcls vf/kd v/;;u dk;Z la;qDr jkT; vesfjdk esa gqvk gSA bl v/;;u ds vk/kkj ij fofHkUu izdkj dh f”k{k.k lkexzh& ikB~; iqLrdsa] izosf”kdk,¡] dks”k rFkk vU; lgk;d lkexzh vFkkZr ,d egRoiw.kZ dk;Z gSA fczfVl dksyafc;k] bfyuk;] bafM;kuk] gokbZ] ckslVu] fiV~lcxZ] dsfyQksfuZ;k] f”kdkxks] isfULyokfu;k] U;w;kdZ] vksgk;ks] dkusZy] fe”khxu] foLdkaflu] VsDlkWl] okf”kaxVu] fefuLlksVk] othZfu;k vkfn fofHkUu fo”ofo|ky;ksa esa fgUnh rFkk Hkkjr laca/kh v/;;u ds O;kid dk;Zdze “kq: fd, x, gSA vesfjdk ljdkj us VsDlkWl fo”ofo|ky; esa fgUnh&mnwZ ¶ysxf”ki dh ifj;kstuk fgUnh f”k{k.k vkSj izpkj izlkj ds fy, izkjaHk dh gSA vesfjdh fo”ofo|ky; esa fgUnh dk v/;;u Hkk’kkfoKku ds dk;Zdzeksa ds varxZr] nf{k.kh ,f”k;k dsUnz] ,f”k;k&vfQzdk v/;;u dsanz] izkP; fo|k dsanz vFkok fons”kh Hkk’kk foHkkx ds varxZr py jgk gSA

      phu esa fgUnh v/;;u&v/;kiu dh fu;fer O;oLFkk dk Jhx.ks”k lu~ 1942 esa [kqufeM+ esa Ldwy vkWQ vksfj;aVy ysaXost ,aM fyVjspj esa nks o’khZ; ikB~;dze ls gqvkA isbfpax fo”ofo|ky; esa Hkkjr fo|k vkSj fgUnh f”k{k.k dh O;oLFkk izks- f;u us dh FkhA

      Hkkjr ds iM+kslh ns”k usiky] E;kaekj] Jhyadk vkSj ikfdLrkj esa fgUnh f”k{k.k lqpk: :i ls py jgk gSA usiky dks fgUnh dk ,d fo”kky {ks= ekuk tk ldrk gSA dkBekaMw esa fLFkr f=Hkqou fo”ofo|ky; esa ,e-,- fgUnh dk ikB~;dze lqpk: :i ls py jgk gSA

      ikfdLrku esa djkph] bLykekckn vkSj ykgkSj rhu fo”ofo|ky;ksa esa fgUnh f”k{k.k gksrk gSA blesa izek.ki=] fMIyksek ikB~;dzeksa ds lkFk&lkFk ,e-,- fgUnh dh i<+kbZ Hkh vkjaHk gks pqdh gSA bu ikB~;dzeksa esa vf/kdrj efgyk,¡ gSaA ;gk¡ ij fgUnh esa Hkkjrh; laLd`fr rks feyrh gh gS] lkFk gh bldk fetkt vkSj jax&<ax Hkh viuk gSA dgha&dgha Qkjlh dk izHkko Hkh feyrk gSA Jhyadk esa fgUnh fudsru dh fofHkUu “kk[kkvksa esa] dyf.k; fo”ofo|ky;] dksyacks fo”ofo|ky;] Jh t;o/kZuiqj fo”ofo|ky; rFkk futh laLFkkuksa esa fgUnh dk v/;kiu mikf/k Lrj ij yxkrkj py jgk gSA ;gk¡ ij dsUnzh; fgUnh laLFkku] vkxjk ds ikB~;dzeksa ds vuqlkj fgUnh dh d{kk,a Hkh vk;ksftr gksrh gSaA

;wjksih; ns”kksa vkSj vesjhdk esa fgUnh f”k{k.k% baXySaM esa [kqys vksfj;aVy lsfeujh esa fganqLrkuh dh i<+kbZ 1798 esa “kq: gqbZ Fkh vkSj yxHkx 150 lky igys gh dSafczth fo”ofo|ky; esa fgUnh dh i<+kbZ “kq: gks xbZ FkhA

      gqEcksYV fo”ofo|ky;ksa ds varxZr lu~ 1950 ls ,f”k;kbZ v/;;u laLFkku dh LFkkiuk gqbZ gS] ftlesa fgUnh ds vykok vU; Hkkjrh; Hkk’kkvksa laLd`r] mnwZ rFkk ckaXyk dk Hkh v/;;u&v/;kiu gks jgk gSA fgUnh] ckaXyk] dUuM+ rFkk :lh ds teZu fo}ku yksBkj yqRls us izks- cgknqj flag ds lkFk feydj ,d fgUnh ikB~;iqLrd dh jpuk dh] tks teZuh ds vusd fo”ofo|ky;ksa esa lgk;d ikB~;iqLrd ds :i esa iz;qDr gksrh gSA

      psd x.kjkT; ds pkyZ~l fo”ofo|ky;] izkgk] vksfj;aVy fgUnh baLVhV~;wV] izkx ;wfuoflZVh vkfn esa fgUnh f”k{k.k dk dk;Z gksrk gSA blesa fofo/k izekf.kd f”k{k.k] lkexzh ds fuekZ.k rFkk iz.k;u ij vf/kd ls vf/kd /;ku fn;k tkrk gSA fgUnh Hkk’kk ds izfr jksekfu;k dk vuqjkx fo”ks’k :i ls mYys[kuh; gSA fgUnh dk v/;;u&v/;kiu jksekfu;k ds cq[kkjLr fo”ofo|ky; esa ,fPNd fo’k; ds :i esa lu~ 1965 esa loZizFke izkjaHk gqvk FkkA 1971 esa jksekfu;k ds cq[kkjsLr fo”ofo|ky; esa fgUnh dk pkj o’khZ; ikB~;dze “kq: gqvk blds Lukrd Nk=ksa dks fons”kh Hkk’kk ds :i esa fgUnh dk v/;;u ,d eq[; fo’k; ysdj djuk gksrk gSA

      iksySaM ds oklkZ fo”ofo|ky; esa fgUnh ikB~;dze dk “kqHkkjaHk Jherh rkR;kuk :RdksOldk us fd;k blds ckn lu~ 1966 esa ekfj;k fdzLrksQj c`Ldh ds iz;kl ls fgUnh ds izkjafHkd f”k{k.k ds lkFk&lkFk ,e-,- ikB~;dze Hkh py jgk gSA fgUnh lkfgR; vkSj Hkk’kk ij “kks/k dk;Z Hkh gks jgk gSA blesa fgUnh f”k{k.k dh fu;fer O;oLFkk lu~ 1974 ls izkjaHk gqbZ] tc fo”ofo|ky; ds izkP; fo|k foHkkx esa phuh] tkikuh] eaxksfy;u] Qkjlh] rqdhZ vkfn Hkk’kkvksa ds lkFk fgUnh dks Hkh tksM+k x;kA bl f}o’khZ; ikB~;dze esa fgUnh /ofu vkSj mPpkj.k ij vf/kd cy fn;k x;k gSA

      bVyh esa jkse] usiYl] rksfjuks] feyku] osful vkfn “kgjksa esa fgUnh i<+kbZ tkrh gSA jkse] rksfjuks ,oa feyku eas uxjikfydk }kjk pykbZ tk jgh dqN f”k{k.k laLFkkvksa esa fgUnh dk nks o’kksZa dk ikB~;dze gSA eq[; :i ls fgUnh f”k{k.k fiNys dbZ o’kksZa ls fujarj py jgk gSA ;g v/;;u Hkk’kk] lkfgU; vkSj laLd`fr ds Lrj ij gksrk gSA LohMu ds milkyk fo”ofo|ky; esa 1968 ls fgUnh i<+kus dh “kq:vkr gqbZA

Hkkjroa”kh cgqy ns”kksa esa fgUnh f”k{k.k % vQzhdk egk}hi] iz”kkar egklkxj] dSjsfcvu lkxj esa ekWfj”kl] fQth] xqvkuk] lwjhukek] fVªfuMkM ,oa Vqcsxks ns”k gSa ftuesa Ms<+&nks lkS o’kksZ igys Hkkjrh; yksx igq¡ps FksA bu Hkkjrh;ksa us Hkkjrh; laLd`fr vkSj ijaijk dks cuk, j[kus ds lkFk&lkFk fgUnh Hkk’kk dk Hkh v/;;u&v/;kiu fd;kA

      ekWfj”kl ds iksVZ yqbZ fLFkr jkW;y dkWyst esa fgUnh dh i<+kbZ 1892 esa izkjaHk gqbZA ;gk¡ fgUnh f”k{k.k izkFkfed Lrj ls izkjaHk gksrk gSA ekWfj”kl fo”ofo|ky; esa ch-,- rFkk egkRek xka/kh laLFkku esa ,e-,- rFkk ih-,p-Mh- Lrj ij fgUnh ,d fo’k; gSA bl ns”k esa LoSfPNd fgUnh laLFkkvksa dk ;ksxnku Hkh dkQh ljkguh; gSA fgUnh ys[ku la?k] fgUnh vdkneh] bafnjk xka/kh Hkkjrh; lkaLd`frd dsanz rFkk banz/kuq’k lkaLd`frd ifj’kn esa mÙke dk;Z gks jgk gSA

      Qhth esa d{kk 1 ls ysdj 10oha d{kk rd fgUnh Hkk’kk dh f”k{kk nh tkrh gS vkSj mldh ijh{kk,¡ Hkh gksrh gSaA fgUnh dk mPp v/;;u ,oa izf”k{k.k ;gk¡ ds VhplZ Vsªfuax dkWystksa esa gksrk gSA vk;Zlekt lukru /keZ izfrfuf/k lHkk] jked`’.k fe”ku] fgUnh ifj’kn vkfn fQth dh izeq[k izpkjd laLFkk,¡ gSaA

      1969 esa LFkkfir Hkkjrh; fo|k laLFkku esa fgUnh Hkk’kk vkSj lkfgR; ds izpkj esa vHkwriw.kZ dk;Z gqvk gSA 1986 esa fVªfuMkM esa fgUnh Hkk’kk ds izpkj&izlkj ds fy, fgUnh fuf/k uked laLFkk dh LFkkiuk gqbZA fVªfuMkM ds ,d izfrf’Br laLFkku fugjLV ds Ldwy vkWQ ySXostst esa Hkh fgUnh d{kkvksa dk vk;kstu gksrk gSA blds vfrfjDr xka/kh lsok la?k] fMokbu ykbQ lkslkbVh] vk;Z izfrfuf/k lHkk] fganw izpkj dsanz vkfn laLFkk,¡ fgUnh Hkk’kk vkSj Hkkjrh; laLd`fr ds izpkj&izlkj esa tqVh gSaA

      xqvkuk fgUnh izpkj lHkk fgUnh f”k{k.k dk dk;Z djrh gSA rFkk izkFkfed] ek/;fed vkSj jk’VªHkk’kk dh ijh{kk,¡ vk;ksftr djrh gSA

,f”k;kbZ ns”kksa eas fgUnh f”k{k.k % rksD;ksa ds vklkgh laLd`r LFkkuk] Hkkjr&tkiku ifj’kn] ^loksZn;^ ds vuq;k;h fgjksdh ukxk ds ,f”k;k&vQzhdk Hkk’kk fo|ky; esa fgUnh v/;;u&v/;kiu dh O;oLFkk gSA blds vfrfjDr rkb”kks] vksrkuh] vkÙkseksu xkdqbu vkSj dUlkbZ fons”kh v/;;u fo”ofo|ky;ksa esa fgUnh dh i<+kbZ gksrh gSA bl izdkj tkiku esa fo”ofo|ky;ksa dkWystksa vkSj futh f”k{kk&laLFkkvksa esa fgUnh lh[kus okyksa dh la[;k izfro’kZ 200 ls Hkh vf/kd gksrh gSA

      nf{k.k dksfj;k esa fo”ofo|ky;ksa Lrj ij fgUnh dk v/;;u&v/;kiu O;ofLFkr <ax ls gks jgk gSA bl dh jkt/kkuh flvksy es fLFkr gkudqd fo”ofo|ky; ds fons”kh Hkk’kk v/;;u foHkkx esa 1972 ls fgUnh dh i<+kbZ gks jgh gSA fl;ksy ds vfrfjDr iqlku fo”ofo|ky; ds fgUnh foHkkx esa gh fgUnh dk f”k{k.k gksrk gSA fl;ksy ds rhuksa dSail esa fgUnh i<+us okys fo|kfFkZ;ksa dh la[;k 300 ls vf/kd gSA

      okLro esa ekr`Hkk’kk ls vyx Hkk’kk f}rh; Hkk’kk ekuh tkrh gS tks vf/kdrj lkekftd n`f’V ls izdk;kZRed vFkok O;kogkfjd dkj.kksa ls lh[kh tkrh gS D;ksafd vius ns”k ds ukxfjd ds :i eas oDrk blds izR;{k ewY;ksa ls tqM+k jgrk gSA dqN ns”kksa esa viuh HkkSxksfyd lhek ds ifjis{; esa jk’Vªh; thou ds dq”ky lapkyu ds fy, ,d ls vf/kd Hkk’kk,¡ lek;ksftr gksrh gSA fons”kh Hkk’kk ns”k dh HkkSxksfyd lhek rFkk laLd`fr ,oa ijaijk nksuksa lanHkksZa ls vyx ekuk tkrk gSA fons”kh Hkk’kk dk f”k{k.k vU; ns”k dh laLd`fr dks tkuus vFkok xzg.k djus ds iz;kstu ls gksrk gSA

vkt oS”ohdj.k ds ;qx esa cgqlaLd`frokn ,oa cgqHkk’kkokn vius iSj ilkj pqdk gSA blesa dksbZ “kd ugha gS fd vkus okyh lgL=kCnh esa Hkk’kkvksa vkSj lkfgR; dk Hkfo’; cktkj r; djsxkA tgk¡ rd fgUnh ds Hkfo’; dk iz”u gS Hkwe.Myhdj.k ,oa Hkkjr dks nqfu;k ds cM+s cktkj ds :i esa fodflr gksrs ns[kdj gh fgUnh Hkk’kk ds izfr fons”kh yksxksa dk :>kUk c<+rk fn[kkbZ nsrk gSA

bl izdkj fgUnh Hkk’kk dk tuinh; vkSj jk’Vªh; egRo ds lkFk&lkFk vUrjkZ’Vªh; egRo Hkh gSA

nsoHkwfe mRrjk[k.M fofHkUu cksfy;ksa ,oa tutkfr;ksa ds fy, fo”ks’k :i ls tkuk tkrk gSA ;gka dk lekt fofHkUu tutkfr;ksa ls feydj cuk gSA ;s tutkfr;ka viuh vfHkO;fDr ds fy, ftlHkk’kk dk iz;ksx djrh gaSAog mudh cksyh dgykrh gSA

      mRrjk[k.M ds dqekÅ¡ {ks= ds mÙkjh rFkk nf{k.kh lhekr dks NksM+dj “ks’k HkwHkkx dh Hkk’kk dqekmauh gSA fiFkkSjkx<+ tuin dk mÙkjh {ks= “kkSdk cgqy gksus ds dkj.k ogka “kkSdk cksyh tkrh gSAblh tuin ds vLdksV] /kkjpwyk vkSj MhMhgkV ds fudV jgus okys oujkSr] /kkjpwyk vkSj MhMhgkV ds fudV jgus okys oujkSr] jkth cksyh cksyrs gSaAdqekÅ¡ ds nf{k.k esa Fkk: vkSj cksDlk tutkfr;ksa Fkk: vkSj oksDlkMh cksyh cksyrh gSAnqlkan ¼dqekÅ¡ rFkk x<+oky dh lhekorhZ {ks=½ esa x<+okyh dqekmauh fefJr :i esa cksyh tkrh gSA

      MkW0 nlquhfr dqekj pVthZ us vk/kqfud vk;Z Hkk’kkvksa ds 1- mnhO; fla/kh] ygnk] iwohZ iatkch] 2- izrhO; xqtjkrh] jktLFkkuh] 3- e/; ns”kh; if”peh fganh] 4- izkO; dkS”kyh] iwohZ fganh] fcgkjh Hksn fd, gSaAmRrjk[k.M ds x<+oky {ks= esa tkSulkjh fuokl djrs gSaAHkksfV;k tutkfr vYeksM+k ds mÙkj iwoZ esa fLFkr /kkjpwyk o njxk rglhy esa fuokl djrh gSA e/; fgeky; dh lokZf/kd tula[;k okyh bl tutkfr dk dk;Z Hkh i”kqikyu ,oa d`f’k gh gSA

      jkth;k oujkor fiFkkSjkx<+ ftys ds /kkjpwyk rFkk MhMhgkV {ks=ksa esa fuokl djrhgSAtaxyksa lsydM+h ysdj cktkj fodz; djuk budk is”kk gSAbLyke /keZ dks ekuus okyh egkaxh jtu tkfr eNqvkjs dk dk;Z djrh gSAcksDlk uSuhrky dh rjkbZ] ikSM+h x<+oky o nsgjknwu vkfn LFkkuksa esa fuokl djrhgSA ;g lektfir`jkRkkRed gSA

      mÙkjdk”kh ftys ds HkkxhjFkh unh dh Åijh ?kkVh esa jgus okyh HkksfV;k tutkfr dks ^tkM+^ dgk tkrk gSAFkk: tutkfr usiky lhek esa fuokl djrh gSAbl tutkfr esa la;qDr ifjokj dh izFkk gSA ;g Hkh ekr`lÙkkRed tutkfr gSAfu%lansg Hkkf’kd ,oa lkekftd lanHkksZa dks vk/kkj cukdj mÙkjk[k.Mh lekt vkSj tutkfr;ksa dk v/;;u cM+k jkspd gSA

dqekÅ¡ {ks= ns”k dk lqnwj vapy gksus ds dkj.k ;gk¡ dh Hkk’kk@cksyh] yksdlkfgR; ,oa lkfgR; dk cgqr ckn esa jk’Vªh; igpku feyh gSAtgk¡ rd dqekmauh Hkk’kk@cksyh ds lkfgR; dk iz”u gS ;g dgus esa ladksp ugha gS fd bl Hkk’kk@cksyh esa l`ftr lkfgR; dks vkt Hkh jk’Vªh; igpku ugha fey ikbZ gSA ;g rks lqfuf”pr gS dqekmauh cksyh fganh dh l=g cksfy;ksa esa ls ,d gS fdarq bl ds lkfgR; ls laiw.kZ fganh Hkk’kh {ks= dk vufHkK gksuk de fpUrktud ugha gSA bldk eq[; dkj.k fuf”pr gh dqekÅ¡ vapy dk ns”k dh eq[; /kkjk ds gkfl, dh izfLFkfr dks gh n”kkZrk gSAbldk ,d izeq[k dkj.k dqekÅ¡ vapy ds Hkk’kk ,oa lkfgR; ls lac) euhf’k;ksa dh vius Hkk’kk ,oa lkfgR; ds izfr mnklhurk Hkh gks ldrh gSAdqekÅ¡ vapyyksd] lkfgR; vkSj lkaLd`frd ijaijk dh n`f’V ls laiUu jgk gSAbl vapy dh lkekftd ,oa lkaLd`frd thou dh ljyrk] lknxh vkSj lkekftd lejlrk lewph ekuotkfr ds fy, ,d mnkgj.k jgk gSAlaLd`r ,oa fganh lkfgR; ijaijk esa bl vapy dh xxupqach fgekPNkfnr fgeky; ,oa gjh&Hkjh ?kkfV;k¡ vn~Hkqr vFkZPNfo;ksa ds lkFk O;Dr gqbZ gSa fdarq fganh dh vU; cksfy;ksa ds leku dqekmauh cksyh dk lkfgR; cgqr de fn[kkbZ nsrk gSAblds tks Hkh dkj.k gksa] fdarq bruk rks Li’V gS fd lkfgR; l`tu dh n`f’V ls dqekmauh lkfgR; mUuhloha lnh esa gh vfLrRo esa vk;k gSA rc ls ysdj vkt rd dqekmauh cksyh dk lkfgR; viuh “kfDr ,oa lhekvksa esa cjkcj mUufr izkIr dj jgk gSA ;g mYys[kuh; g fd vc rd dqekmauh cksyh esa dfork dh gh iz/kkurk jgh gSA b/kj dqN o’kksZa ls dqekmauh cksyh esa fofo/k x| fo/kkvksa esa Hkh lkfgR; l`tu gksus yxk gSA

fganh dh ik¡p miHkk’kk,a vkSj l=g cksfy;k¡ gSa ;s miHkk’kk,a if”peh fganh] iwohZ fganh] jktLFkkuh] fcgkjh] e/; igkM+h gSaA bu miHkk’kkvksa dh l=g cksfy;k¡ bl izdkj gSa&

1-    if”peh fganh miHkk’kk&[kM+h cksyh ;k dkSjoh] czt] gfj;k.kh] cqysUnh] dUukSthA

2-    iwohZ fganh miHkk’kk&vo/kh] c?ksyh] NÙkhlx<+hA

3-    jktLFkkuh miHkk’kk&if”peh ;k ekjokM+h] iwohZ ;k t;iqjh] mrjh ;k esokrh] nf{k.kh ;k ekyohA

4-    fcgkjh miHkk’kk&Hkkstiqjh] ex/kh] eSfFkyhA

5-    e/; igkM+h&dqekÅ¡uh] x<+okyhA

oLrqr% bu ik¡p miHkk’kkvksa vkSj cksfy;k¡ ds leqPp; dk uke fganh Hkk’kk vkSj bu miHkk’kkvksa dh fofo/k cksfy;ksa esa l`ftr ifjfuf’Br lkfgR; dks fganh lkfgR; ds varxZr ifjxf.kr fd;k tkrk gSA fganh lkfgT; ds vk/kqfud dky ls iwoZ vkfndky] HkfDrdky] jhfrdky dk l`ftr lkfgR; oLrqr% fganh dh fofo/k cksfy;ksa esa gh fy[kk x;k gSA bl n`f’V ls lwjd`r cztHkk’kk esa l`ftr lwjlkxj] xksLokeh rqylh d`r vo/kh esa l`ftr jkepfjr ekul vkSj eSfFky dksfdy fo|kifr d`r eSFkyh esa l`ftr inkofy;k¡ blh izdkj dh gSa] fdarq nqHkkZX; dk fo’k; gS fd bu dkyksa esa dqekmauh cksyh esa l`ftr lkfgR; ugha gSA lEHkor% rc dqekÅ¡ vapy ns”k dh eq[; /kkjk ls nwj gks jgk gks( D;ksafd ;g rks lqfuf”pr gS fd vktknh ls iwoZ dqekÅ¡ vapy vR;ar nqxZe {ks= jgk gSA ;gh dkj.k jgk gksxk fd rc Hkys gh dqekmauh eas lkfgR; l`tu gksrk jgk gks] fdarq bl vapy ds yksxksa dh lkfgR; laj{k.k ds izfr :fp u gksus vkSj Nkis[kkuksa ds vHkko esa lkfgR; izdkf”kr u gqvk gksA

'kk;n ;g ladV gekjh ubZ nqfu;k esa lHkh yksd&Hkk"kkvks¡ esa fn[kkbZ ns jgk gS- foLrkj esa u tkdj flQZ dqekÅuh ds lUnHkZ esa viuh ckr dgw¡xk- dqekÅ¡ esa fyf[kr lkfgR; dh ijaijk oSls rks vBkjgoha lnh ds vkf[kjh o"kksZa esa lkeus vk;s dfo xqekuh ls 'kq: gksrh gS exj bls fofèkor foLrkj fn;k vktknh ds ckn NBs&lkros n'kd ds dfo;ksa dh dforkvksa us- bl chp ekSf[kd vkSj fyf[kr nksuksa dforkvksa ds :i esa vfHkO;fä gksrh jgh exj ;g ckr Hkh lkQ gks x;h fd fyf[kr dfork dh ijaijk esa yksd Loj èkhjs&èkhjs xk;c gksrk pyk x;kA y{e.k flag fc"V cVjksgh- *mÙkjk[kaM lekpkj*   dkSu&lh gS dqekÅuh dh dfork ijaijk\ *31] 2016*

 dqekÅ¡uh dfork dk izkjEHk yksdjRu xqekuh iar ls ekuk tkrk gSA fo}kuksa us yksdjRu iar dk le; 1790&1846 bZ0 ekuk gSA oLrqr% blls iwoZ dqekmauh dfork ds izdk”k esa u vkus ds tks Hkh dkj.k jgs gksa] fdarq ;g dgus esa ladksp ugha fd dqekmauh dfork ds izFke dfo yksdjRu iar gh gSa vkSj rc ls ysdj vkt rd dqekmauh dfork fofHkUu pj.kksa dks ikj djrh gqbZ vkxs c<+ jgh gSA dqekmauh dfork ds oSdkfld dze ds fnXn”kZu esa fo}kuksa esa viuh&viuh n`f’V dk ifjp; fn;k gSA bruk rks lqfuf”pr gS fd dqekmauh dfork ij lcls igys O;ofLFkr dk;Z MkW0 ukjk;.k nÙk ikyhoky us fd;k FkkA os vius “kks/k xzaFk eas dqekmauh lkfgR; ¼dfork½ ds fodkl dze ds nks pj.k ekurs gSa &

1-    izkphu dky ¼lu~ 800&1900 rd½

2-    vk/kqfud dky ¼lu~ 1900&vc rd½

blds vykok os vk/kqfud dky dks nks pj.kksa esa foHkkftr djrs gSa&

¼1½- iwokZ)Z ¼1900&1930 rd½]    ¼2½- mÙkjk)Z ¼1930&vc rd½

blh dze esa dqekmauh lkfgR; ij dke djus okys izks0 nsoflag iks[kfj;k dkydze dh n`f’V ls dqekmauh dh ifjfuf’Br lkfgR; ijaijk dks pkj dkyksa esa foHkkftr djrs gSaA os dky bl izdkj gSa&

1-    ^^izkjafHkd ;qx ¼lu~ 1800 ls 1850 bZ0 rd½

2-    iwoZ e/; ;qx ¼lu~ 1850 ls 1900 bZ0 rd½

3-    mÙkj e/; ;qx ¼lu~ 1900 ls 1950 bZ0 rd½

4-    vk/kqfud ;qx ¼lu~ 1950 ls vkt rd½^^

MkW0 “ksjflag fc’V dqekmauh lkfgR; ¼dfork½ ds fodkl dze ds rhu pj.k ekurs gSa&

1-    ^^izkjafHkd dky ¼1800 ls 1900 bZ0½

2-    e/; dky ¼1900 ls 1950 bZ0½

3-    vk/kqfud dky ¼1950 ls vc rd½^^

bu rhuksa fo}kuksa ds dkydzeksa ds oxhZdj.k esa ls izks0 nsoflag iks[kfj;k dk dky foHkktu vf/kd lehphu izrhr gksrk gSA

1-   izkjafHkd ;qx ¼lu~ 1800 ls 1850 bZ0 rd½

dqekmauh dfork ds izkjafHkd ;qx ds izeq[k dfo;ksa esa yksdjRu xqekuh iar vkSj d`’.k ikaMs dk uke mYys[kuh; gSA ;|fi bl dky ds jpukdkj vkSj Hkh gks ldrs gSa fdarq blls lac) izkekf.kd lkexzh vc rd ugha fey ikbZ gS D;ksafd dksbZ Hkh dkO;/kkjk ,dk,d mRiUu ugha gksrh mlds vkxs&ihNs dqN ,slh i`’BHkwfe gksrh gS ftlls dksbZ Hkh dkO;/kkjk tUe ysrh gSA ;fn yksdjRu iar dks dqekmauh dk igyk dfo ekus rks izrhr gksrk gS xqekuh iar ls igys fuf”pr gh dqekmauh dfork dh ijaijk jgh gksxh] fdarq lk{;ksa ds vHkko esa gesa yksdjRu iar ls gh fganh dfork dk vkjaHk ekuuk iM+sxkA

yksdjRu iar dk tUe 1780 bZ0 esa gqvk FkkA os ewyr% tuin fiFkkSjkx<+ ds mijkM+k uked xk¡o ds fuoklh FksA budh ekrk dk uke Jherh nsoeatjh vkSj firk dk uke ia0 nsofuf/k FkkA ^^firk us izseo”k budk uke xqekuh j[k fn;k vkSj vkt ;s dqekÅ¡ esa blh uke ls izfl) gSaA^^ budk nsgkolku 1846 bZ0 esa gqvkA xqekuh iar ewyr% laLd`r ds izdkaM fo}ku FksA blds vfrfjDr mUgsa fganh] usikyh] mnwZ] dqekÅ¡] vaxszth vkSj cztHkk’kk dk Hkh vPNk Kku FkkA

jke uke iapiapkf”kdk] jke efgek o.kZu] xaxk “krd] txUukFkk’Vd] d`’.kk’Vd] jke lglz xaxkn.Md] fp= i|koyh] jke efgeu] jkek’Vd] dkfydk’Vd] iapiapkf”kdk] uhfr”krd “krksins”k] jkefo’k; foKfIr lkj izeq[k jpuk,¡ gSA

fxz;lZu budh dfork ds laca/k eas fy[krs gSa&^^leL;kiwfrZ esa xqekuh dh viuh fo”ks’krk gSA izFke rhu iafDr;ksa esa fdlh leL;k dks ysdj pkSFkh iafDr esa fdlh yksdksfDr ;k eqgkojs }kjk mls Li’V :i ls le>k nsus dh dyk esa xqekuh iVq FksA^^ fdarq [ksn dk fo’k; gS fd vkt xqekuh tSls cgqJqr dfo dh dqekmauh dfork,a ,d= izdkf”kr ugha gks ikbZ gSa] fQj Hkh dqekmauh dfork ls lac) “kks/k ,oa vkyksP; xzaFkksa esa budh dqekmauh dfork ds i;kZIr va”k gSaA budh dqekmauh dfork esa rRdkyhu lkekftd ifjfLFkfr;ksa ds lkFk&lkFk jk’Vª dh Hkkouk dk fu:i.k Hkh gqvk gS ,d va”k mn~/k`r gSa&

^^fnu fnu [ktkuk dk Hkkj dk oksfd;k ys

f”ko&f”ko pqfy esa dk cky uSa ,d dSdkA

rnfi eqyqd rsjks NksfM+ uSa dksbZ Hkktk(

bfr onfr xqekuh /kU; xks[kkZfy jktkA^^

      yksdjRu iar dh dqekmauh dfork esa lekt ds vlgk; tuksa dh ihM+k dk Hkh fu:i.k gqvk gSA ,d mnkgj.k n`’VO; gqvk gSA ftlesa os ,d vlgk; fo/kok dk ekfeZd fparu djrs gSa&

^^fo’.kq dk nsoky m[kkM+k Åij caxyk cuk [kjk]

egkjkt dk egy <+gk;k csM+h [kkuk rgk¡ /kjkA

eYys egy mM+kbZ uank caxyksa ls Hkh rgk¡ Hkjk]

vaxsztksa ds vYeksM+s dk uD”kk vkSj gh vkSj djkA^^

      budh dqekmauh dforkvksa esa dkO;xr fo”ks’krkvksa ds vykok dqekÅ¡ ls lacaf/kr izd`fr dk izd`r :i mn~?kkfVr gqvk gS&

^^cUkS&cuS dkQy] fdyeksM+ks N% ckM+k equh dksey dkdM+ks N

xksBu esa xks:ys ck[kM+ks N /kkfru esa nSo yS mijkM+ks NA^^

      budh dqekmauh dh izd`fr ls lac) dforkvksa esa dqekmauh laLd`fr vR;ar xgjh jph&clh gSA ,d mnkgj.k mn~/k`r gSA

^^dsyk fuEcq v[kksM+ nkfM+e fj[kq ukfjax vknks ngh]

[kklks Hkkr teksfy dks dYydks Hkwuk xMsjh xokA

P;wM+k l| mReksy nw/k okdyks ?;w xk; dks nk.kqnkj]

[kkuh lqanj ekSf.k;k¡ /koMqck xaxkoyh jkSf.k;k¡A^^

      bl dky ds nwljs mYys[kuh; dfo Jh d`’.k ikaMs gSaA budk tUe ikfV;k xzke esa lu~ 1800 esa gqvk FkkA fxz;lZu ds vuqlkj budk dkO;&dky 19oha “krkCnh ds igys 25 o’kksZa esa jgk gSA dgk tkrk gS fd ;s cM+s vPNs xhrdkj Fks rFkk xk¡o&xk¡o esa ?kwedj yksxksa dh dfork,a lquk;k djrs FksA budh dforkvksa dk laxzg Jh xaxk nÙk mizsrh esa ladfyr ,oa izdkf”kr gqvk FkkA Jh d`’.k ikaMs dh dqekmauh dfork esa yksdjRu iar dh rjg vius eqYd ¼dqekÅ¡½ dh rRdkyhu ifjorZeku fLFkfr;ksa dks mn~?kkfVr djus okyh budh dfork ds dqN mnkgj.k fn, tk jgs gSa&

            ^^HkkbZ fcjknj ?kj ?kj ekj

           eqyqd dqekÅ¡ esa ifM+ x;ks NkjA^^

           ^^/keZ deZ esa xksN Nkj

           dksa.kh >qaxjks fcuk Tos ykfx /kkjA^^

      blds vykok budh dfork esa HkfDr Hkkouk vkSj jk’Vªh; Hkkouk dh vfHkO;fDr gqbZ gSA

2-   iwoZe/; ;qx ¼lu~ 1850 ls 1900 bZ0 rd½

Hkkjr esa vaxsztksa dk vkuk ,d dzkafr ds u, ;qx dk lw=ikr gksuk FkkA Hkkjr o’kZ ds izR;sd {ks= esa vaxszth lÙkk us viuh tM+sa tek yh FkhA muesa ls ,d dqekÅ¡ dk {ks= Hkh Fkk ftlesa vaxsztksa dk vkxeu gksuk ,d ubZ lH;rk dk izos”k gksuk FkkA ;g {ks= vfr xzkeh.k o fu/kZu FkkA ;gk¡ u,&u, va/kfo”okl tUe ys jgs FksA ftUgsa vaxsztksa ds vkxeu ls c<+kok feyk lkFk gh “kks’k.k vkSj vR;kpkj us fnu nwuh jkr pkSxquh o`f) dhA xjhcksa dks bZ”oj ls gh ,dek= Hkjkslk Fkk D;ksafd muds gd ds fy, cksyus ,oa yM+us okyk dksbZ lkeus ugha vk jgk FkkA /khjs&/khjs f”k{kk dk izpkj&izlkj c<+us ls yksxksa esa dzkafr ds Hkko tkxzr gksus yxsA izFke Lok/khurk laxzke ls dkslksa nwj ;g nsgkrh izkar ij Hkh iqutkZxj.k] psruk] Lok/khurk vkSj ns”k&izse dh yyd yksxksa esa LQqfjr gksus yxhA Hkyk bu lc ls dfo ân; D;ksa u tkx mBs] ;g lkspdj bu izeq[k dfo;ksa us viuh vkokt dks dye ds ek/;e ls izdV fd;kA bl ;qx esa izeq[k dfo;ksa eas fparkef.k T;ksfr’kh] u;ulq[k ikaMs vkSj f”konÙk lrh ^”kekZ^ dk uke mYys[kuh; gSA 19oha lnh ds var esa dqekmauh dkO;&txr esa xkSjhnÙk ikaMs dk inkiZ.k gksuk dqekmauh dkO;&txr ds fy, ,d u, ;qx dk izkjaHk gksuk FkkA

   bl ;qx ds dfo;ksa esa fprkaef.k T;ksfr’kh dk uke cM+s vknj Hkko ls fy;k tkrk gSA budk tUe buds iq= ds vuqlkj rYyk nU;k] vYeksM+k esa lu~ 1874 bZ0 esa gqvk Fkk vkSj e`R;q lu~ 1934 bZ0 eas gqbZ FkhA buds firk Jh ia0 gjh d`’.kk laLd`r ,oa T;ksfr’k “kkL= ds izcy Kkrk o izdk.M fo}ku FksA T;ksfr’k “kkL= esa fuiq.k gfj d`’.k th dk nSfud fdz;kdyki iwtk&ikB ls izkjaHk gksrk FkkA turk dks “kkL=ksa dk Kku lqyHk djus dh n`f’V ls bUgksaus laLd`r Hkk’kh xzaFkksa eas vuwfnr fd;k ftlls turk dks bUgsa i<+us esa ljyrk feyhA

   izdkf”kr :i esa budh ,d gh jpuk ^nqxkZ ¼p.Mh½ ikB lkj^ lqyHk gSA ;g jpuk dqekmauh esa fy[kh xbZ gS D;ksafd ml le; vf/kd yksx laLd`r ugha tkurs FksA bl fn”kk esa ;g budk mfpr dne FkkA ^^laLd`r ls lkj ysdj dqekmauh Hkk’kk esa vuqokn djds mUgksaus uoEcj lu~ 1897 bZ0 esa bl jpuk dks izdkf”kr djok;kA bUgksaus bl jpuk ds ckjs esa ;g ckr Lo;a Lohdkj dh gS fd ewy laLd`r ds iBu&ikBu eas tks fo”ks’k vkuUn gS og blesa ugha fey ikrk gSA^^ bl n`f’V ls dfo us dqekmauh Hkk’kk dks “kfDr iznku djkbZ gSA muds ;g “kCn cM+s lqanj] ltho rFkk Hkko ds vuqdwy ,oa eeZLi”khZ Hkh gSaA ,d mnkgj.k n`’VO; gS&

^^rw dY;k.k fd dusZj f”kok Ros lw¡ ueks ue%

rw izd`fr vknh NS rw] Fkkyh Ros lw¡ ueks ue%

rw fuR; xkSjh rw jkSnzk] vUe esa rw euks ue%A

rw pUnz :ih lq[knk] T;ksfr Ros lw¡ ueks ue%

ek;k Å ;ksx fey N] txnh”oj dh cM+hA

rsa ;ksx ek;kysa lkjh] l`f’V lalkj dh gqaNSA

rsys eksfgr gksbZ;k? txr ca/ku ifM+ jNA

Kkfuu dks yx tcnZLrh eksg esa fpÙk ,staNA^^

      vuwfnr jpukdkjks esa dfo fparkef.k bu vU; dfo;kas Jh xaxknÙk mizsrh] Jh TokyknÙk tks”kh vkSj Jh yhyk/kj tks”kh dh ijaijk esa vkrs gSaA ^^fxzl;Zu us dqekmauh ds fofHkUu lkfgR;dkjksa dh lwph nsrs gq, viuh iqLrd ^Hkkjr dk Hkk’kk losZ{k.k^ esa budk Hkh mYys[k fd;k gSA^^ bl izdkj bUgksaus viuh jpukvksa esa tuân; dh ckr dks mUgha dh Hkk’kk esa dgyok fn;kA

      bu dfo;ksa dh iafDr esa ,d uke vkSj Hkh gS og Jh u;ulq[k ikaMs th dk gSA u;ulq[k ikaMs us dqekÅ¡ ds tuthou ls lac) dbZ QqVdj dfork,¡ jph ftudk n`f’Vdks.k lkekftd FkkA Jh f=ykspu ikaMs vius xzaFk ^dqekÅ¡ dk yksdlkfgR;^ esa buds dqN inksa dk mYys[k djrs gSaA rFkk jkstejkZ dh oLrqvksa dk mruk lq[k ugha ftruk fdlh ds _.k esa m_.k gksus esa gSA ,d mnkgj.k blh izklafxdrk dk n”kkZrk gS&

^^ny dgwyks cgqyk cM~;kB nkrqyks jeqVks fud.kksa HkyksA

Qy dkfV;k dqVyksa Hkyks nufy;k Mkyks duks laMM+ksA

?kj esa lkt ,rqd ,M+h yx tcS gks vkiquk va”k dhA

;s gS yx lqf[k uS flok; ?kj esa fj.kk tc drwds fuA^^

      dqekmauh dkO; dks Å¡pkbZ;ksa esa ys tkus esa f”konÙk lrh ^”kekZ^ dk egRo de ugha gSA dqekmauh ds iwoZ e/; ;qx ds dfo;ksa esa f”konÙk lrh ^”kekZ^ th dk egRoiw.kZ LFkku gSA dqekmauh lkfgR; ds fodkl esa budk vHkwriwoZ ;ksxnku jgk gSA budk tUe lu~ 1948 bZ0 esa QYnkdksV&vYeksM+k esa gqvkA buds firk dk uke d`ikjke FkkA ,d d`’k.k gksus ij Hkh bueas HkfDr Hkko dh vf/kdrk FkhA blds lkFk gh vk/kqfud fopkjksa ds iq:’k FksA cgqeq[kh izfrHkk ds /kuh bl dfo us fganh vkSj dqekmauh esa lkfgR; l`tu fd;kA MkW0 ikyhoku budh vkB jpukvksa dk mYys[k djrs gSa& ^^1- fe= fouksn] 2- ?kL;kjh ukVd] 3- xksih&xhr 4- cqf) izos”k Hkkx&1] 5- cqf) izos”k Hkkx&2] 6- cqf) izos”k Hkkx&3] 7- :Def.k&fookg vkSj] 8- izse vkSj eksgA^^

      dfo dh ^fe= fouksn^ jpuk lokZf/kd lQy o izflf) izkIr jpuk gSA blds lu~ 1909 ls vc rd dbZ laLdj.k fudy pqds gSaA

      lar dchj dh gh Hkk¡fr lrh th us rRdkyhu lkekftd dqjhfr;ksa dk MV dj [k.Mu fd;k gSA ti] ri] ekyk ckáMEcj] ik[k.M] <ksax Jk) vkfn ij dfo us rh[kk O;aX; iznf”kZr fd;k gSA ,d mnkgj.k n`’VO; gS&

^^HkVdNS rhjFkksa esa drh Nu jke]

fgjo esa /;ku ykxksa mrh ohdks /kkeAA

T;wu Nuk nq[k fn;ksa dj cjckjA

ejh csj x;k dk”kh djyS ljkn-----!!^^

fgUnh esa xty ys[ku ls cgqr igys bUgksaus dqekmauh esa xty fy[kus dh ijEijk dh uhao MkyhA dqekmauh Hkk’kk ds “kh’kZd ls fy[kh xbZ xty bl izdkj ls gS&

^^gekj dScsj /keSfd ckr fNikbZ futkuhA

Lk¡fp ckr >qfV yS ;ks crkbZ fu tkuhAA

fxfjjkt T;wfd dkFkd fo”okl fu vkSuA

vkMqy esa ioZrSfd /kkj mBkbZ futkuhAA^^

      dqekmauh dfork dks le`) cukus esa budk vuqie ;ksxnku jgk gSA dfo Lo;a fy[krk gS&^^fiz; okpd o`Un! fuosnu gS fd esjh dfork dk tUe laor~ 1948 esa gqvk gSA vkt fnu esa dqekmauh&x<+okyh dh ubZ iqLrdksa ls esjh dfork dk tUe lcls iwoZ gqvkA^^ bUgsa thou&;kiu esa dbZ dfBukb;ksa dk lkeuk djuk iM+kA fo’ke ifjfLFkfr;ksa esa Hkh bUgksaus lR; dk lkFk fn;k vkSj vius dyk dkS”ky dk mRd`’V ifjp; fuEu iafDr;ksa esa fn;k&

^^T;wu Nau nq[k fn;ks dj cjckn]

Ekjh csj x;k dk”kh djyS ljknA

ljkn esa vkbZ osj efj;k uh [kkuk]

cke.kT;w [kkbZ tkuh fcjknj tkukA

------------------------------------------------------------------

rw ewj[k letNS btk ikyh esjh]

cke.k dk ?kj tkyh lc pht rsjhA^^

3-   mÙkj e/; ;qx ¼lu~ 1900 ls 1950 rd½

bl ;qx ds izeq[k dfo;ksa esa xkSjh nÙk ikaMs ^xkSnkZ^ ¼1872&1939 bZ0½] ia0 “;ke pj.k nÙk iar ¼1901&1967 bZ0½] dfojkt jkenÙk iar ¼1902&1968 bZ0½] panzyky pkS/kjh ¼oekZ½] cph jke] ghjk cYyHk “kekZ] eFkqjknÙk ikaMs ^fM;j^] fparkef.k ikyhoky vkfn mYys[kuh; gSaA

dqekmauh dfork dks u;k :i&jax iznku djus esa xkSjh nÙk ikaMs ^xkSnkZ^ dh Hkwfedk egRoiw.kZ gSA budk tUe 1872 bZ0 dks nsgjknwu esa gqvk FkkA buds firk tequknÙk tkus&ekus oS| FksA ;s xzke ikfV;k ¼vYeksM+k½ ds jgus okys FksA xkSnkZ us lkekftd folaxfr;ksa] dqjhfr;ksa] va/kfo”oklkas ,oa ik[kaMksa ij rh[kk O;aX; fd;k gSA dfo dgrk gS&

^^eqYd dqekš dk lqf.k fy;k ;kjks] tu fn;k dqYyh csxkj]

Pkkgs iM+h tkS MaMS dh ekj] >sy gq.kh yS gksokS r¸;kjAA^^

xkSnkZ dh dforkvksa dk laxzg ^xkSjh xqVdk^ uke ls izfl) gSA pk:panz ikaMs us mudh 121 dqekmauh dforkvksa dk ,d laxzg ewy ikB ,oa fgUnh :ikUrj ds lkFk dqekmauh dfo xkSnkZ dk dkO;&n”kZu ¼1965½ “kh’kZd ls] nwljk Echoes from The Hills (Selected Poems of Gaurda), ¼1997½ rFkk rhljk ^NksM+ks xqykeh f[krkc^ ¼2002½ “kh’kZd ls ¼ewy ikB ,oa fgUnh Hkk’kkUrj lfgr½ izdkf”kr djk, gSaA

bl izdkj xkSnkZ dk jpuk&lalkj cgqvk;keh gSA muds blh oSf”k’V~; dks mn~?kkfVr djrs gq, dfooj lqfe=kuanu iar us fy[kk gS&^^dksbZ Hkh ,slk izknsf”kd fo’k; rFkk dwekZapy ds thou dk vk;ke ugha cpk gS] ftls xkSnkZ dh eqDr izfrHkk us Li”kZ dj mls e/kq Nan vkSj y; esa u ck¡/kk gksA mudh jpukvksa esa vkapfydrk dk tks xgjk jax] tks LokHkkfodrk rFkk lgtrk ns[kus dks feyrh gS] og ,d fulxZfl) dfo dh ys[kuh ls gh laHko gks ldrh gSA mPp dksfV ds izsj.kkizn jk’Vªh; mn~cks/kuksa ,os vkg~okuksa ls ysdj lkekftd tkxj.k] izkd`frd lkSan;Z fu”py gkL;&O;aX;iw.kZ jpukvksa rd loZ= mudh cgqeq[kh lokZax iw.kZ izfrHkk ds n”kZu muds ikBdksa rFkk Jksrkvksa dks ns[kus dks feyrs gSaA^^

bl izdkj dgk tk ldrk gS fd ^xkSnkZ^ dqekš ds yksdfiz; dfo Fks ftUgksaus fganh o dqekmauh nksuksa esa dqekmauh lkfgR; dks le`) fd;kA

varr% ;g dgsa rks vfr”k;ksfDr u gksxh budk dqekmauh lkfgR; esa vHkwriwoZ ;ksxnku jgk gSA budh dforkvksa esa ns”k&izse] izd`fr izse] jk’Vª dh izxfr] Lons”kh izpkj rFkk Lora=rk vkanksyu ls tqM+h vkfn izdkj ds fopkj izdV gksrs gSaA

dqekmauh dfo;ksa esa ia0 “;kekpj.k nÙk iar dk uke vius&vki esa egRo j[krk gSA budk tUe jkuh[ksr esa lu~ 1901 bZ0 esa gqvk FkkA bUgksaus fganh ,oa dqekmauh esa viuh jpuk,a fy[khA dfo us turk dh le> ds fy, Jhen~Hkxon~xhrk dk ve`r dy”k uke ls Nanksc) vuqokn fd;kA mUgksaus mRd`’V dksfV ds vuqokn xzaFk fy[ksA bUgksaus ^nkrqyS /kkj^ uked dkO; laxzg dks izdkf”kr fd;kA dfo us uhfr&funsZ”k] mins”k vkfn lelkef;d fo’k;ksa ij ys[kuh pykbZA buds dqN xhr rqdcanh ,oa euksjatu dh n`f’V ls yksdxhrksa ds vR;f/kd fudV gSaA dfo dh jpuk ^dkS lqok dkFk dkS^ mudh lkekftd ;FkkFkZijd lokZf/kd l”kDr jpuk gSA bl jpuk esa Hkkjr dh lkekftd] vkfFkZd] jktuSfrd ifjn`”; dk lQy vadu gqvk gSA ,d mnkgj.k n`’VO; gSA

^^dkS lqok dkFk dkS!

D;s dw¡ lkjaxh? fucqZf) jktS dkFkS dkFk~!

lgL= ckgq HkS gtkj dj] lw;Z FkSa dwuh lgL= dj

jko.kk¡d HkS chl dj] fo’.kqd HkS pkj djA

eSalkd gquh }h;S dj] ij Bqy eSalkd HkS ukSdjA

ju Qykl tl tksdj] ljdkjkd HkS djS djA

           --------------------------------------

           dkS lqok dkFk~ dkS-------------------

           D;s dw¡ lkjaxh? fucqZf) jktS dkFkS dkFk~A^^

     dfo us njkrh dk vn~Hkqr o.kZu fd;k gSA muds dkO; laxzg ^nkrqyS /kkj^ esa mUgksaus yksdxhr dh ^HkxukSy ,oa tksM+^ “kSyh dk lkeatL; LFkkfir fd;k gSA blesa dqy nsoh&nsorkvksa dh oanuk dh xbZ gS ftlls dfo dk vk/;kfRed Hkko O;Dr gksrk gSA ,d mnkgj.k izLrqr gS&

^^nkrqyS dh /kkjA ikoZrh dqekjA

pyS fnuh fc/kugq¡ tfM+ cs dqBkjA

eaxy nkrkjA

Jh x.ks”k T;w gw¡ iSayh djks ueLdkjAA^^

      dqekmauh dfo;ksa dh iafDr esa ,d uke dfooj jkenÙk iar dk gSA buds firk dk uke vafcdknÙk iar rFkk mudk tUe 1902 bZ0 esa gqvk FkkA izkjfEHkd f”k{kk jkuh[ksr ls xzg.k djus ds ckn dydÙkk tkdj oS|d dk dk;Z djus yxsA bUgsa fganh] vaxszth] laLd`r] caXyk] mfM+;k] xqtjkrh] usikyh] iatkch vkfn Hkk’kkvksa dk Kku FkkA budh jpukvksa esa xhrekyk] xk¡/khxhr] xhrokn vkSj Doh.k dS.k vkfn izeq[k gSaA bUgksaus vkiw.kksa ?kj] ckny] psyh dh fou;] ns”okbZ jesa.k] dytqxh gksyh vkfn dqekmauh dfork,a fy[kh gSaA buds jpuk dkS”ky ds dkj.k bUgsa ^dfojkt^ dh mikf/k nh xbZ FkhA bUgksaus viuh jpukvksa ds fy, lelkef;d fo’k;ksa dks gh pqukA tSls&flusek] drqokS xhr] Mqch cke.k] tksM+&rksM+ vkfnA

      dfojkt iar th us ns”k&izse ls lac) dfork,a Hkh fy[kh FkhA Lkekt&lq/kkj ,oa jk’Vªh; Hkkoukvksa ls vksr&izksr lkFk gh ;qokvksa esa tks”k iSnk djus ds fy, bUgksaus [kqys eap dk vkg~oku fd;kA xk¡/kh th ds usr`Ro esa vktknh dh yM+kbZ ds fy, ;qokvksa dk ;ksxnku rFkk dqckZuh ds fy, rRij jgus dk funsZ”k fn;kA ;g n`”; mudh dfork esa Hkh ifjyf{kr gksrk fn[kkbZ nsrk gSA ,d mnkgj.k mn~/k`r gSA

^^mBkS js Tokuksa fy;ks uxkjk fu’kk.k]

j.klhax ctkvks vc vYlsV D;s NA

ifNy fu pScsj vf/ky dS fgVks]

eqf[k;k dk gqde esa lc efj feVksA^^

      dfo esa lekt lq/kkj dh izcy Hkkouk,a gSaA dfo ,dtqV gksus dh izsj.kk nsrk gS vkSj jk’Vªfgr esa jk’Vª ds m|ksxksa dks c<+kok iznku djus dk Hkjld iz;Ru djrk gSA ns”k izse ds lkFk&lkFk dfo dks izkd`frd lkSan;Z ls Hkh mruk gh eksg gS ftruk dh ,d ek¡ dks vius uotkr f”k”kq ls dfo us vPNs dk;Z dh izsj.kk nsrs gq, lnkpkj ,oa lEeku dk thou fcrkus dk lans”k Hkh fn;k gS&

^^ejh csj vej m tS d N lquke]

T;ksu m HkS ejh;k tkS tS dks HkS dqukeA^^

      dfo panzyky oekZ pkS/kjh ¼1910&1966½ dk uke dqekÅ¡ lkfgR; eas izfl) gSA vYeksM+k esa tUes rFkk i<+kbZ Hkh vYeksM+k esa djus ds mijkar mUgksaus Lok/;k; ls gh fganh] mnwZ] vaxszth ,oa iqjk.k lkfgR; dk vPNk Kku izkIr dj fy;k FkkA bUgksaus fganh ,oa dqekmauh nksuksa eas dye pykbZA budh dqekmauh dfork ^/kkj esa dks ikS^ rFkk ^lkSy^ izeq[k gSaA dfo us I;kls dh dYiuk dj ,d I;kÅ ds izfr ,d I;kls ioZrkjksgh dh Hkkoukvksa dks pan v{kjksa esa fp=kRedrk iznku djkbZ gSA ,d mnkgj.k mn~/k`r gS&

^^/kkj esa dks ikS] vkf[ku esa fjfV jkS]

mdkfy yS ?kkfV lqdh] eq[kM+h ?kkeS ySA

?kVk&?kVk ik.kh fi;kS] ef.k fg;k fHktkSA

vk¡ dku Nkyk Hk;k] ef.k [kqykS fxtA^^

      dfo panzyky pkS/kjh dh jpukvksa eas mudh ^dqekmauh Hkk’kk dh dgkorsa^ rFkk ^I;kl^&dqekmauh Hkk’kk esa dgkorksa dk laxzg] ftldh Hkwfedk dqekmauh x| esa gSA blds vfrfjDr mudh dbZ QqVdj jpuk,a LFkkuh; if=dkvksa esa izdkf”kr gqbZ gSaA dfo dh lu~ 1940 bZ0 esa fganh dforkvksa dk laxzg ^gypy&2^ izdkf”kr gqvkA laHkor% ^gypy&1^ Hkh gks ijUrq ;g dfork laxzg miyC/k ugha gSA mÙkj&izns”k ljdkj ls budks ^dqekmauh Hkk’kk dh dgkorsa^ iqLrd ij 250 :i, dk iqjLdkj Hkh feyk FkkA

      panz/kj pkS/kjh dh ^gypy&2^ dh dfork,a fganh lkfgR; dh vewY; fuf/k gSaA blesa muds 216 nksgs gSaA tks thou dh fofHkUu nq%[kkRed o lq[kkRed vuqHkwfr;ksa dks mn~?kkfVr djrs gSaA ,d mnkgj.k n`’VO; gS&

^^nq[k dgus dh pht gS] dgdj dj nks nwjA

ftruk pqi gks lgksxs] gksxk mruk dwzjAA^^

      bl izdkj pkS/kjh th dk dqekÅ¡ lkfgR; esa viuk fof”k’V ,oa egRoiw.kZ LFkku gSA budh iz”kalk esa MkDVj f=ykspu ikaMs us fy[kk gS&^^LFkkuh; xhrksa] dFkkvksa dh ekSfyd O;k[;k djds lk/kkj.k&lh izrhr gksus okyh mfDr dk lkSan;Z ,oa xgjkbZ yf{kr gksrh gSA “kCn dh O;atuk dk LkE;d Kku gksus ds dkj.k buds iz;ksx cM+s lVhd rFkk Hkk’kk ewrZ&fo/kku djus okyh gksrh gSA^^

      bl izdkj dqekÅ¡ ds bl dfo dk dqekmauh lkfgR; esa viuk egRoiw.kZ LFkku gSA

      vU; dqekmauh dfo;ksa esa cphjke vYeksM+k ds xzke&ukSyk] iV~Vh&rYyk <+kSjk ds fuoklh FksA vkfFkZd fLFkfr ls vHkkoxzLr ,oa d`’kd ifjokj esa tUes cphjke dh jpuk ^foiÙkh dk gky Hkkx&1^] ^foiÙkh dk gky Hkkx&2^ ¼1937 bZ0½ eas izdkf”kr gqvk buesa Å¡p&uhp] tkfr&ikfr vkfn fo’k;ksa ij dfo us dye dk iz;ksx fd;k gSA dfo cphjke us thou dks cgqr djhc ls ns[kk gSA mudh ^foiÙkh dk gky^ igys Hkkx esa thou ds d:.k n`”; rFkk csVh dk fookg] dU;knku ds egkRE; dks rFkk xjhch ds Hk;kog n`”;ksa dk fp=.k fd;k gSA ?kj ds crZuksa] L=h ds diM+s tsoj rFkk [kkus rd ds ykys iM+uk vkfn n;uh; fLFkfr dk o.kZu fd;k gSA dfo dgrk gS fd lc cspus ij nks gtkj tqVk, ijarq fQj Hkh ,d gtkj _.k jg x;kA ,d mnkgj.k izlaxor gS&

^^idkf.k;k¡ rkSfy csph [kk¡f.k;k¡ Fkdqyh]

lsaf.kd tsoj csp] g¡lqyh /kkxqyhA

lc dqN csfp cfV }h gtkj g;k]

dtZ d fglkc dj ,d gtkj j;kA

*                      *                      *

lsadjks dk ckSy tSjs xjhcS dh Cokjh]

dfl dfl chfr jSN] ohdk Hkkx IkkjhA

*                      *                      *

HkkbZ cUnks uuw df.k bLdwy i<+koks]

psyh djks dU;knku] :i;k u [kkvksA^^

      ,d vU; dfo ghjk cYyHk “kekZ ftudk tUe vYeksM+k ds e;ksyh uked xk¡o esa lu~ 1909 bZ0 esa gqvkA budh jpukvksa esa lkl Cokjh] tekukd gky] yksdxhr] fe= mins”k] firk&iq= fpV~Bh] cki&csVh c;ku] iSek;”kh Qwy] psrkouh >okM+k] fgLlsnkj [kk;dj] jkfr C;k.kd xhr] fo|knku efgek] thou mins”k] Kku mins”k] gfjdhrZu] enZ vkSj vkSjr c;ku vkfn izeq[k gSaA budh dforkvksa esa fo’k; muds uke ls gh Li’V gks tkrs gSaA

      dfo us lkg vkSj cgw ds laokn ls ysdj firk vkSj iq= ds ijLij drZO;ksa dh vksj ladsr fd;k gSA /kkfeZd] lkekftd] lkaLd`frd rFkk jktuSfrd vkfn lanHkksZa ij dfo us ys[kuh pykbZ gSA dfo us uhfr”kkL= dh ckrksa ij vkokt mBkrs gq, ifrozr /keZ dh ljkguk dh gS rFkk ifr lsok dks ije /keZ dgk x;k gSA ifr ds pj.kksa eas gh ukjh dk LoxZ gSA ,d iafDr dfo ds vk/;kfRed n`f’Vdks.k dks O;Dr djrh gS&

^^lqf.k f=;k nhnh cS.kh fgjnk /kfj;k]

uhfr vuqdwy duwa ikyu dfj;kA

lSf.kd fyft;k ,rh ifr dhN lsok]

;s tuek Hkyks gS tks ejh csj csokA

*                      *                      *

ifr lsok tks djyk rSdk Hkyk nku]

rhjFk cjr rkSN xaxk dks vlukuA^^

      budh dforkvksa esa ftanxh ds lHkh i{k izdV gksrs gSaA dqekÅ¡ ds gh dfo fparke.kh ikyhoky dk dqekÅ¡ lkfgR; esa viuk egRoiw.kZ LFkku gSA ikyhoky th dk tUe lu~ 1916 bZ0 esa ikyh iNkÅ¡ dh jkt/kkuh ikyh ds dejkM+ xk¡o esa gqvkA budh jpukvksa eas /kU;okn if=dk] cfynku [k.Mu] eNyh ekj esyk] “kj.kkfFkZ;ksa dk iq:’kkFkZ] Jhjke fouksn] vehu vkSj tehu] Hkfo’;ok.kh] “kSykuh] esyk lkseukFk] fnYyh dh >yd] dqekÅ¡ ds lezkV ¼Hkkx&3½] phu dks pqukSrh] tokgjyky usg: ds vafre n”kZu vkSj laf{kIr thouh] jaxksyh igkM+] fnYyh dh >yd ¼Hkkx&4½] fpa?kkj izeq[k gSaA

      budh fpa?kkj ikfdLrkuh vkdze.k ds volj ij fy[kh xbZ fganh dfork gSA dqy feykdj ikyhoky th dk laiw.kZ lkfgR; mRd`’V dksfV dk gSA dfo lkekftd ifjfLFkfr;ksa dk fp=.k djrk gqvk va/kfo”oklksa dk [k.Mu djrk gSA ,d mnkgj.k mn~/k`r gS&

^^Ik”kq cyh Hkwr iwtk ;ks dSyS crk;]

Ukpf.k;k¡ nsork dks fjokt pyk;A

Xosy jktk xM+nsoh ijh yS elkalk]

bu~ df.k iqt.kksa dh dSy pyS ck.kA^^

^^vkQh ;ksa iqtkjh g;k vkQheksa [kk¡f.k;k¡]

vkQh nsork g;k vkQh ukpf.k;k¡A^^

^^T;ksu ft;k ckcw lhrk ds fudjh lsok]

Ekfj cs cke.kksa gf.k] fe’Bku esokA^^

      bl izdkj ikyhoky th us ukjh vkn”kZ rFkk ifrozrk /keZ dk vius dkO; esa mPp vkn”kZ LFkkfir fd;k gSA HkfDr Hkkouk ls ysdj jk’Vª Hkkouk rd dk ikyhoky th dk ;g lQj mPpkn”kZ dks Nwrk gSA tks Hkh gks] fparkef.k ikyhoky us dqekmauh lkfgR; dh cM+h lsok dh gS] orZeku le; esa ikyhoky th dk dqekmauh dfo;ksa esa mPp LFkku gSA

4- vk/kqfud ;qx ¼lu~ 1950 ls vkt rd½

      vk/kqfud ;qx uohu mn~Hkkoukvksa dk ;qx gSA bl ;qx dh xfr bruh rhoz gS fd blesa vk, fnu dqN&u&dqN ifjorZu gks jgk gSA chloha “krkCnh dk mÙkjk)Z vusd ifjorZuksa dks ysdj vk;kA vktknh dk fcxqy ct x;k vkSj laiw.kZ jk’Vª eaxy xhr xkus yxkA Hkkjr o’kZ dh igpku fo”o Hkj esa gks xbZ vkSj fodkl dh dbZ ifj;kstuk,a ns”k esa lapkfyr gksus yxhA ns”k fodkl dh lhf<+;ksa ij p<+us yxkA d`f’k midj.k] ckxokuh] u,&u, m|ksx] ouksa dh l?kurk vkSj i;ZVu dk fodkl rFkk ubZ&ubZ ukSdfj;k¡ vkfn {ks=ksa esa dzkafrdkjh ifjorZu gksus yxsA

      blh chp Hkkjr dh vkRek ij xgjk vk?kkr gqvkA Hkkjr dk iM+kslh ns”kksa ls ;q) gqvk rFkk laca/kksa esa njkj iSnk gqbZA QS”ku] vk/kqfudrk] lkEiznkf;drk] {ks=h;rk] /kekZU/krk] vyxkookfnrk ds varfoZjks/k ls Hkkjrh; lekt tw>rk jgkA tula[;k ds c<+us ls oLrqvksa dk vHkko gks vk;kA vk/kqfud f”k{kk ls tuekul esa izfrLi/kkZ iuius yxh ftlls f”kf{kr csjkstxkjksa dh la[;k esa c<+ksÙkjh gksus yxhA ifj.kkeLo: vkt i;kZoj.k vlarqyu] vkradokn fujks/k] ifjokj fu;kstu] mRiknu {kerk esa vfHko`f)] ouhdj.k] o`{kkjksi.k] xzke&fodkl] “kgj fodkl] jkstxkj ewyd f”k{kk] ou&[ku laink dk OkSKkfud nksgu] dke ds vuqlkj etnwjh rFkk gj oxZ ds fy, mfpr Hkkstu ,oa f”k{kk vkfn fofHkUu izdkj dh ckrsa gqbZA fganh lkfgR; ds dfo;ksa us fganh lkfgR; dks le`) fd;k vkSj dqekmauh dfo;ksa us fganh ,oa dqekmauh nksuksa esa lkfgR; l`ftr fd;kA

      vk/kqfud ;qx ds vkjEHk esa dqN jpukdkj mÙkj e/; ;qx ls gh jpuk djrs vk jgs FksA chloha “krkCnh ds mÙkjk)Z esa nsohnÙk iar ¼gqM+fd;k½] ujflag] ghr fc’V] [khekuan “kekZ] tequknÙk HkV~V] Jhd`’.k dukZVd] dq¡oj flag jkor] Hkoku flag esgrk] xaxk flag fc’V] y{ehnsoh] eFkqjknÙk tks”kh] fuR;kuan fc’V] ukjk;.k jke vk;kZ] xksfoan “kekZ] vkuan flag] gfjflag] cphjke vk;kZ] Jhd`’.k iar cphjke] cps flag iVoky] ds”konkl ikaMs] eFkqjknÙk csyoky] nkeksnj mik/;k;] jkedq¡oj jkSrsyk] ckfyfxjh Hkokuh jke] ikrsjke “kekZ] [;kyh jke f”kYidkj] dqykuan Hkkjrh;] f”konÙk “kekZ] xqykcflag] panu flag Hk.Mkjh] iwju pan tks”kh fuR;kuan tks”kh] dSyk”k mizsrh] rkjkjke vk;Z] panz”ks[kj] gjhflag] Lo0 eksg flag Mksfy;k] xksiky ckcw xksLokeh] ckgnqj Jhca/kq vkfn jpukdkjksa us viuh d`fr;ksa ls dqekmauh lkfgR; dks le`) fd;k rFkk tuekul rd igq¡pk;kA

      vk/kqfud ;qx ds l”kDr jpukdkjksa esa pk:pan ikaMs] xksikynÙk frokM+h] c`tsUnz “kkg] iwjuflag usxh] uandqekj mizsrh] “kSys”k efV;k.kh] oa”kh/kj ikBd ^ftKklq^ “ksjflag fc’V ^vui<+^] xksiky nÙk HkV~V] ghjk flag jk.kk] fxjh”k frokM+h] Hkokuh nÙk] iar ^nhik/kj^] Jherh nsodh egjk] lSeqvy ek/kksflag] nqxsZ”k iar] lqjs”k ikaMs] tqxy fd”kksj isV”kkyh] jktsUnz cksjk] ckye flag tukSVh] eFkqjk nÙk] egsUnz efV;kuh] txnh”k tks”kh vkfn mYys[kuh; gSaA

      pk:pan ik.Ms dk tUe vYeksM+k ds NksVs ls dLcs ^dlwu^ esa lu~ 1923 bZ0 dks gqvkA budk cpiu ls gh lkfgR; ds izfr xgjk yxko jgkA v/;kiu dk;Z djrs gq, iz/kkukpk;Z ds in ls ik.Ms th us vodk”k izkIr fd;kA iRuh Lo0 panzk th ds vlkef;d fu/ku ls ik.M th VwV x,A mudk nq%[k mudh dforkvksa esa izdV gqvkA

      pk: th dh jpukvksa eas dqekmauh dfo ^xkSnkZ^ dk dkO;&n”kZu ¼1965½ uke ls foLr`r in fVIIk.kh] vuqokn o Hkwfedk lfgr laxzg izdkf”kr fd;kA budh dforkvksa dk izFke laxzg ^vaMoky^ lu~ 1986 bZ0 esa izdkf”kr gqvkA

      dfo dk igyk dqekmauh dfork laxzg ^vaMoky^ esa mudh 63 dfork,a laxzghr gSa ftudks ik.Ms th us v/;;u dh lqfo/kk dh n`f’V ls ikap [kaMks esa&ifNy cS lwjt vf/ku] vfxfu NkS] D;kj flj.kk áw¡ fgekapy] dRFk gqM+d xS.k] cq:¡”kh dk Qwyksa dks vkSj dkFk dkS vkek esa foHkDr fd;k gSA

      dfo us oanuk] jk’Vªh;rk] tutkx`fr rFkk O;aX; iz/kku dfork,a fy[kh gSaA dfo dh dRFk gqMqd xS.k] E;j tteku] mu equbZ mHk [kqV~V vkSj iqUrqfj dfork,a lelkef;d lanHkksZa rFkk gkL; ijd gSaA ,d mnkgj.k mn~/k`r gS&

^^dkl fumth tkl xusyA Hkj iVkM.k ekVk MsyA

rklukS C;k dj cM+ >esyA dfl lS mej dkl tS [ksyA

vks ujS.k Roh gks <S.kA dfldS dVSaN pSrks EgS.kA

iSays Qwy >fM+tS Xos] ykx QqY;wM+ lfM+ tS XosA

mHk gkS dkSNkS ifM+ tS XosA fgV.k QSVks jfM+ tS XosA

vks ujS.k Roh gks nS.kA dRFk lte dRFk LoS.kA^^

      pk:pan ik.Ms ¼1923 bZ0½ th dh Hkk’kk izokge;h rFkk cksypky dh Hkk’kk gSA bUgksaus dfork ds y; ,oa rqdcanh dks cM+s dkS”ky ls izdV fd;k gSA dqekÅ¡ yksd vapy ds lqizfl) ukVddkj xksfoan cYyHk iar th ds “kCnksa esa xqekuh th ls vkt ds vusd dfo;ksa dks viuh d`fr;ksa ls ;”k izkIr gqvk] mlesa l”kDr vad ;g Jh pk:pan ikaMs th dk dkO; ladyu gSA-------izLrqr ladyu us izR;sd izdkj dh dfork dks vkfyaxuc) dj j[kk gSA Nan Hkh o.kZo`Ùk vkSj ekf=d gSaA Hkk’kk tulk/kkj.k dh gksus ds dkj.k ljl vkSj lqcks/k gSA vusd dforkvksa esa Li’V “kCn fp= gksus dk Hkh cM+k vkd’kZ.k gSA ^iqUrqfj^ dfork Lo;a ,d iwjk ukVd gSA mlus eap esa ltho gksdj dbZ txg vusd n”kZdksa dk euksjatu fd;k gSA

      bl ;qx ds vU; dfo c`tsUnz yky “kkg dk tUe 13 vDVwcj lu~ 1928 bZ0 dks vYeksM+k esa gqvkA ioZrh; tuekul ds dfo lkg th dk yksdxhrksa vkSj yksdxkFkkvksa dks jaxeaph; izLrqfr iznku djuk ,d ljkguh; dne gSA buds ukVd] miU;kl] dgkfu;k¡ vkfn le;&le; esa izdkf”kr gksrs jgs gSaA budh fganh d`fr;k¡ “kSylqrk] v’Vodz] xaxkukFk vkfn izeq[k gSaA

      lkg th dh ^mrjS.kh dkSfrd ,sxks cM+ckT;w^ yksdxhrksa dh /kqu ij vk/kkfjr jpuk gSA izoklh dh ;kn esa dqekmauh ukjh dh euksn”kk dks dfo us fu”okl vkSj esjh dj.kh esa rsjh dforkvksa esa vR;ar lgtrk ds lkFk uez vk¡lqvksa ls yisVdj lgstk gSA ,d mnkgj.k izLrqr gS&

^^Vqyh Vqyh vk¡lw [ksyh^^

dc ykxh vk¡[kh esjh?

ijk.kh dqjsnh [kkbZ]

dyeyh ykxh gkbZA

dSys vkth yxk tk.kh]

j.ke.kh gks ijkbZA^^

dfo c`tsUnz yky “kkg }kjk fy[kk x;k pfpZr dqekÅ¡uh vkSj x<+okyh yksdxhr ns”k fons”k esa izfl) gS ;g xhr bl izdkj gS &

**csMq ikdks ckjks eklk] vks uj.kh dkQy ikdks pkSr esjh NSyk

csMq ikdks ckjks eklk] vks uj.k dkQy ikdks pkSr esjh NSyk – „

csMq ikdks ckjks eklk &„] vks uj.k dkQy ikdks pkSr esjh NSyk – „ ¼dksjl½

Hkq.k Hkq.k nhu vk;ks &„ uj.k cq> rsjh eSr esjh NSyk &„

csMq ikdks ckjks eklk &„] vks uj.k dkQy ikdks pkSr esjh NSyk – „

vki [kkaNs iu lqikjh &„] uj.k eSa fHk yw¡ N chMh esjh NSyk &„

csMq ikdks ckjks eklk &„] vks uj.k dkQy ikdks pkSr esjh NSyk – „

vYeksMk dh uank nsoh] uj.k Qqy Nnquh ikr esjh NSyk

csMq ikdks ckrks eklk &„

R;kj [kqVk ek dkaVks cqMîk] uj.kk esjh [kqVh ihMk esjh NSyk

csMq ikdks ckrks eklk &„

vYeksMk dks yYy ctkj] uj.kk yYy eVk dh lh<h esjh NSyk

csMq ikdks ckrks eklk &„**

dfo uandqekj mizsrh dk tUe fiFkkSjkx<+ ftys ds dkQyxSj xk¡o esa lu~ 1930 bZ0 esa d`’.kkuan mizsrh rFkk ekrk Jherh thoUrh nsoh ds ?kj gqvkA bUgksaus fganh] laLd`r vkSj Hkk’kk foKku ls ,e0,0 fd;kA fganh] caXkyk rFkk dqekmauh esa fy[kus okys dh ,d fganh jpuk ^jkeBkdqj dh thouh^ izdkf”kr gqbZA budh izfl) dqekmauh dfork,a Hkqfy fu tku vkiq.k ns”k] uxj uVh oklonÙkk] rhu dkaM gSaA

      dfo dk vius xk¡o] vius ns”k ls tks yxko gS og mudh dfork ls Li’V >ydrk gS vkSj tuekul dks Hkh izse dk lans”k nsrk gSA ,d va”k izlaxor n`’VO; gS&

^^mykj mdko Mku~ jfMyk]

Ukpuh NksM+k c.k clhyk]

fiMbZ I;kSjh cq¡:f”k yky]

ikry U;kSyh] lqok vxkl]

rqL;kj cksV esa dk¡.k dqL;kj]

Hkqfy u tku!

Hkqfy fu tkuks vki.kq ns”k]

Hkqfy fu tkuh vkif.k FkkrA^^

      dqekÅ¡ ds tuekul ds dfo rFkk ^vui<+^ dgs tkus rFkk vius gkL;&O;aX;ksa ls dqekÅ¡ ds tu dks g¡lkus okys “ksjflag fc’V ^vui<+^ ¼”ksjnk½ dk tUe vYeksM+k ds ekyxk¡o esa ¼1933½ esa gqvk FkkA buds firk cps flag vkSj ekrk dk uke yfNeh nsoh FkkA mudh izkjafHkd f”k{kk mUgha ds “kCnksa esa ^thjks^ gqbZA budk miuke ^vui<+^ FkkA 14 o’kZ dh lsuk ls ukSdjh dj “ks’k thou lkfgR; dh lsok eas yxk fn;kA lu~ 1967 ls ;s Hkkjr ljdkj ds xhr vkSj ukVd izHkkx esa dykdkj dh gSfl;r ls dk;Zjr gSaA budh jpuk,¡ ^;s dgkuh gS usQk vkSj yn~nk[k dh^] ^gej eSa cki] g¡l.kS cgkj vkSj nhnh cSf.k^ dfork laxzg [kwc yksdfiz; gSA

      ^”ksjnk^ dk dqekmauh dfork laxzg ^esjh yfV ifV^ lu~ 1981 esa gqM+dk izdk”ku] uSuhrky }kjk izdkf”kr fd;k x;kA mudh g~;w¡u jk¡Mks] eSa ds [ksyw gksfy C;ksfy;k¡d y{k.k vkSj QS”ku vkfn dforkvksa esa fo”kq) gkL;&O;aX; gS] lkFk gh ^dks NS rq^ esa J`axkj vkSj n”kZu ds Hkhrj ls gkL; dk iqV feyrk gSA

      vkt ds ;qx dks ns[krs gq, ^”ksjnk^ vfgalk ds iqtkjh xk¡/kh th dks /kjrh ij vkus ds fy, uez fuosnu djrs gSaA ,d va”k fo|eku gS&

^^gqyfj vkvks ckiw rqe ekBw ekBA

vkl ykfx j;h eSa ckVS ckVA

eSa d.kh rqejh rjkbZ ykfx jSA

pj[k esa ,sy drkbZa ykfx jSA^^----

      tgk¡ dfo ,d vksj ls uez fuosnu gkL;&O;aX; dh dfork djrk gS ogha dHkh og vR;ar xaHkhj Hkh gks tkrk gSA eqnkd c;ku] ,d LoS.k ns[kuÅ¡] tk psyh tk lkSjkl] g¡lwfd MkM+ ek:¡] /ku esfj Nkfr] ekSr vkSj eu[kh rFkk tx tkrqfj vkfn mudh vR;ar xaHkh dfork,a gSaA budh dforkvksa dks xgjkbZ ls vuqHko djsa rks mlesa vFkZ dh irsZa fudyrh tk,xhA thou dh lR;rk] vejRo] thus dh yyd] vks>y iyd] n”kZu] vkRek ijekRek dh ,d:irk] izd`fr ds fofHkUu :i] ek;k] ;ksx] tUe&e`R;q pdz] ekVh dh lqxa/k] izse dh egd] deZBrk] /kS;Z&v/kS;Z] foo”krk rFkk ;FkkFkZ dk lQy fp=.k gqvk gSA ijarq dfork esa fofHkUurk esa ,drk ds Hkko Li’V ifjyf{kr gksrs fn[kkbZ nsrs gSaA

      ^”ksjnk^ lwQh dfo efyd eqgEen tk;lh dh ^bfg uSgj jguk fnu&pkjh^] ^[ksfy ysgq tks [kwygq ckjh^ dh Hkkafr bl lalkj dks ek;k vkSj ijekRek dks fiz;re dgrs gSa&

^^tks fnu viSV crw¡Nh] oh eSa gw¡ iSV gkSA

tdSa esa lkSjkl crw¡Nh] oh E;j eSr gkSA

ek;kd ekjxkSaB vkt] vkQh [kqft iM+kSA

nqfu;y rjk.k yxS ns] fQfj ys gkFk gS eqfp iM+kSA^^

      ^”ksjnk^ lPps vFkksZa esa yksd Hkk’kk ds tehu ls tqM+s BsB dqekmauh dfo gSa blds fy, mudk ^vui<+^ gksuk gh mudh ekSfydrk ds fy, ojnku fl) gqvk gSA i<+s&fy[ks gksrs rks ^ukxj^ Hkk’kk&lkfgR; dk izHkko mudh yksd”kSyh dks fonzwi cuk ldrk FkkA ^”ksjnk^ dh dforkvksa esa gkL; vkSj :nu ds fojks/kh pVdnkj jax ,d lkFk ns[ks tk ldrs gSaA

vLlh ds n'kd esa tc ,e~ , ¼fganh½ ds ,d oSdfYid ç'ui= ds :i esa dqekÅuh Hkk"kk vkSj lkfgR; dk ikBîØe cuk;k tk jgk Fkk rks ,d ikBîiqLrd dh ryk'k gqbZ vkSj mlesa 'ksjnk ^vui<+* ds laxzg ^esfj yfV ifV* dk p;u fd;k x;k- ;g laxzg dqekÅuh dfork ds ,dne u, vk;ke lkeus j[krk gS- Hkk"kk vkSj fo"k;oLrq nksuksa gh :iksa esa-vius HkkSxksfyd ifjos'k dk ftruk thoar vkSj çHkko'kkyh fp= bl laxzg dh dforkvksa esa ns[kus dks feyrk gS] og ml oä gh ugha] vkt rd Hkh nqyZHk gS- euq"; dh fu;fr vkSj uÜojrk ds lkFk&lkFk ekuoh; laHkkoukvksa dks ysdj tks fp= bu dforkvksa esa mdsjs x, gSa] os bu dforkvksa dks foÜo&dfork ds led{k yk [kM+k djrs gSa- bl chp 'ksjnk dh dforkvksa dks ysdj vusd ys[k fy[ks x,] mudk O;kid foospu gqvk] ntZuksa y?kq 'kksèk vkSj ih,p- Mh- ds fy, çcaèk fy[ks x,- ^vui<+* dfo LukrdksÙkj d{kkvksa esa i<k;k tkus yxk- *y{e.k flag fc"V cVjksgh* *mÙkjk[kaM lekpkj*   *dkSu&lh gS dqekÅuh dh dfork ijaijk\ *31] 2016*

dqy feykdj ^”ksjnk^ vui<+ dh jpuk,¡ dqekmauh lkfgR; dh vueksy /kjksgj gSA Hkfo’; esa muls vkSj vPNh jpukvksa dh vk”kk dh tk ldrh gSA MkW0 y{e.k flag fc’V ^cVjksgh^ ds “kCnksa esa dgk tk ldrk gS fd “ksjflag fc’V ^vui<+^ us igyh ckj dqekmauh dfork dks tgk¡ ,d vksj ls ijaijkxr ekSf[kd ijaijk ls ;qDr yksd dfork dh ,djlrk ls eqDr fd;k] ogha nwljh vksj bl ubZ thou&cks/k ds lkFk tksM+us dk iz;kl fd;kA mudh dfork,a tu&thou dk g’kZ&fo’kkn gh izLrqr ugha djrhA lkekftd laca/kksa dh ijaijkxr dfork dks dF; vkSj f”kYi nksuksa gh Lrjks ij vk/kqfud jpuk/kfeZrk ds lkFk tksM+us okyh dykRed vfHkO;fDr;k¡ gSaA

yksd Hkk"kk dh vfHkO;fä yksd lekt ds dkj.k gS] blh dkj.k mldh thoUrrk Hkh- yksd vius LoHkko ls ØfUrdkjh gksrk gS] ml ij Økafr vkjksfir djus dh dksf'k'k dh tk,xh rks mldk yksd eqj>k tk;sxk- 'ksjnk vkSj fxnkZ nksuksa dh txg vyx&vyx gS] ,d dh txg yksd esa gS rks nwljs dh eq[;èkkjk ds lekt vkSj lkfgR; esa- nksuksa vyx&vyx ugha gSa exj nksuksa dh txgsa vyx gSa-

dqekmauh lkfgR; dks le`) cukus esa dfo oa”kh/kj ikBd ^ftKklq^ dk egRo fopkj.kh; gSA budh f”k{kk fgekapy izns”k vkSj iatkc esa gqbZA dfo ân; bUgsa cpiu ls gh feyk FkkA vkdk”kok.kh dsanzksa ls bUgksaus le;&le; ij dqekmauh dkO; ikB Hkh fd,] dfo dh gj oDr dqN lh[kus dh izo`fÙk ds dkj.k bUgsa ^ftKklq^ miuke ls lacksf/kr fd;k x;kA bUgksaus dbZ ukVdksa dk dqekÅ¡ ,oa fganh esa lQy eapu fd;kA LokUr% lq[kk; dh uhfr dks viukdj dfo us dqekmauh dkO;&laxzg ^fllkS.k^ lu~ 1984 esa uank izdk”ku] uSuhrky ls izdkf”kr fd;kA bl laxzg esa budh 1964 ls 1982 bZ0 rd dh 37 dfork,a lax`ghr gSaA budh dfork,a dqew¡ mjhxkS gkSy] E;kj xkSad clar rFk g~;wu vkfn esa igkM+ dh lq’kek] clar] “khr rFkk izd`fr dk euksje n`”; mHkj vkrs gSaA

      bl laxzg dh dbZ dfork,a rks yksdxhrksa dh l`f’V j[krh gSa ftlesa dfo dk izd`fr izseh ân; ilht mBrk gSA buds xhr fgeaor izns”k ns”k] Å¡p igkM+k] ?kqj ?kqxwrh ?kwj&?kwj] ckt.k QSxbZ new uMkjk] eSa r vks lqok dSa x;S uSa] HkS ls jkS yS:ok Mkyk dwy : : : nhnh xhr dw¡.kS] vks lqok fnu mNk.k QSxks vkfn izeq[k gSaA dfo viuh ekr`Hkwfe ds izfr izse izdV djrk gSA mldh viuh vfHkO;fDr ml oLrq ls izdV gksrh gS ftls lekt rqPN tkudj mis{kk djrk gSA dfo flekS.k vkSj fNyqd jpukvksa esa xzkE; lH;rk rks u, izrhdksa ds ek/;e ls izdV djrk gSA ,d mnkgj.k mn~/k`r gS&

^^eSa r fllkS.k Nw¡] xokfM+

fHklkS.k Nw¡A

*                      *                      *

vif.k FkkrS lt&leko djkS

vki.k ekfV esa ykSfV tkvkSaA

*                      *                      *

eS fllkS.k Nw¡]

eSa fHklkS.k Nw¡A^^

      dqekÅ¡ dh dof;=h nsodh egjk dk uke Hkh egROkiw.kZ gSA nsodh th us fganh vkSj dqekmauh nksuksa Hkk’kkvksa esa lkfgR; l`ftr fd;kA budh fganh jpuk,¡ izsektfy] liuksa dh jk/kk] Lokfr rFkk fulkl uked dqekmauh dfork laxzg izdkf”kr gks pqdk gSA fulkl dkO;&laxzg esa budh 49 dfork,a laxzghr gSaA bl d`fr esa bUgsa fganh lkfgR; laLFkku] mÙkj izns”k }kjk iqjLd`r fd;k tk pqdk gSA

      nsodh egjk ,d vk/kqfud ukjh gSA mudk pfj= ,d vk/kqfud L=h dk pfj= gSA vkt dh ukjh D;k ugha dj ldrh ;g lc nsodh th ds dkO; dks i<+dj voxr gksrk gSA ,d ukjh gh ukjh dk nnZ le>Rkh gS] blds vykok xzkeh.k leqnk] d`f’k&thou] csjkstxkjh] xjhch] vf”k{kk] izd`fr] tula[;k o`f) rFkk Hkz’V jktuhfr Hkh buds dkO; dk fo’k; cusA budh dfork,a esjh izhr] eSrh eqyqd] fHkVkSyh dk fnu] Å¡ taxy dk¡gw¡ x;k] ekr`Hkwfe] vkbZ [kcj] rkjh[k NCchl] Hkkjr ekrk P;y] gfj;k /kjrh] ck¡lqjh ctS ns] tksM+dh feyki] esjh :ilh ckuk] Qwuk nh xksN] tk psyh Ldwy i<+u] jaxhyh dkSlk.kh] jksikbZ xhr] lkSjkl UgSxs] tkvks csVh vkfn mYys[kuh; gSaA ,d mnkgj.k izlaxor mn~/k`r gSa&

^^vki.kS xhr xS csj ds gq¡N

Pkoks /kSa tjk&

muu mT;kf.k yx]

tkS idkSuh

dkSf.k ekfnjS f[kpfM+

VwVh Hkkuk¡ dSa ekVSy VkbZ csj

fQjh [kkuh freqyh ikru esa

flj [kM+ Hkkstu left csj

irko ikFkju esa

idkSuh j~okV-------------A^^

dqekÅuh vkSj x<+okyh jkT; dh nks çeq[k ekr`Hkk"kk,a  gSa vkSj ;gka ds vfèkdka'k yksxksa }kjk cksyh Hkh tkrh gSaA mÙkjk[k.M esa jgus okys yxHkx lHkh yksx bu nksuksa esa ls fdlh ,d dks vPNh rjg le>rs gSaA bu nksuksa Hkk"kkvksa dk yxHkx lHkh foèkkvksa esa lkfgR; miyCèk gSA ;s nksuksa gh ;gka ds tu dh cksfy;ka Hkh gSaA bruk gksus ds ckotwn Hkh bu nksuksa Hkk"kkvksa dks vHkh rd vkBoha vuqlwph esa LFkku ugha feyk gSA x<+okyh dh rjg dqekÅuh dh 'kCn lEink Hkh de ugha gSA

dqekÅuh ds Hkk"kkfon~ çks- ds'konÙk #okyh ds ys[k ¼dqekÅuh ekfld if=dk ^ig:* uoEcj „åƒå vYeksM+k ls çdkf'kr½ ds vuqlkj dqekÅa {ks= esa nl çdkj dh dqekÅuh cksyh tkrh gSA iwoÊ Hkkx esa pkj&dqekbZ] lksjkyh] lhjkyh vkSj vLdksVh rFkk if'peh Hkkx esa Ng& [klifpZ;k] pkSxf[kZ;k] xMusbZ] nuiqfj;k] iNkbZ vkSj jkSpkcSlh] ;s nlksa çdkj dh dqekÅuh ds cksyus ds ygts esa rfud varj gSA dqN 'kCn&lEink esa Hkh fHkUurk gS] ijUrq bUgsa le>us esa dgha ij Hkh fdlh dks dksbZ ijs'kkuh ugha gksrh gSA

Hkk"kk fo}ku çks- 'ksj flag fc"V ds O;k[kku ds vkèkkj ij dqekÅuh dh 'kCn&lEink dks è;ku esa j[krs gq, Hkk"kk ekudhdj.k dh rjQ vxzlj gSaA fdlh Hkh {ks= esa tks Hkk"kk cksyh tk; og rks oSls gh cksyh tk,xh D;ksafd og nqèkcksyh gS] ijUrq fy[kus ds fy, ^iNkb* dqekÅuh ¼vYeksM+k {ks= esa lokZfèkd cksyh tkus okyh½ dk ç;ksx Hkk"kkfonksa us Lohdkjk gSA Hkk"kkfon~ bl ckr ij Hkh ,der gSa fd ^iNkb* ds vykok vU; ukS dqekÅuh Hkk"kkvksa dks Hkh utjvankt ugha fd;k tk,xk] ijUrq O;kdj.k ds fglkc ls ys[ku esa ^iNkb* dk gh ç;ksx gksxkA cgjgky] bl ckr ij fdlh dks dksbZ vkifÙk ugha gSA cgl dk eqík rks Hkk"kk dks vkBoha vuqlwph esa LFkku fnykus dk gSA blds fy, Hkk"kk dh ,d:irk vFkkZr~ Lohdkj dh gq;h ,d Hkk"kk dk çk:i vfr vko';d gS] ftls lafoèkku dh vkBoha vuqlwph esa LFkku feysA *dqekÅuh&x<+okyh dks feys mÙkjk[k.M dh *f}rh; Hkk"kk* dk ntkZ* *Jh iwju pUæ dkaMiky* *E;j igkM+*Sep 7] 2011-

lanHkZ xzaFk %&

1-     dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 71

2-     dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 83]

3-     mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½( i`0 2

4-     dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 93

5-     xqekuh dfo fojfpr dkO; laxzg&Jh nsohnÙk ik.Ms

6-     bf.M;u ,.VhDosjh] ftYn 38 ¼1909½( i`0 177

7-     dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 94

8-     ogh( i`0 95

9-     ogh( i`0 96

10-   ogh( i`0 96

11-   ogh( i`0 98

12-   ogh( i`0 99

13-   nqxkZ ¼p.Mh½ ikBlkj&eq[k i`’B

14-   dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 102

15-   Hkkjr dk Hkk’kk losZ{k.k] ftYn 9 Hkkx&4( i`0 111

16-   dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 103

17-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 90

18-   ogh( i`0 90

19-   ogh( i`0 91

20-   fe= fouksn( i`0 6&10

21-   fe= fouksn( i`0 6&10

22-   mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½( i`0 9

23-   ogh( i`0 9&10

24-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 96&97

25-   mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½] i`0 11

26-   xhrekyk( i`0 25

27-   xk¡/khxhr( i`0 2

28-   mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½( i`0 14

29-   gypy&2( i`0 16

30-   dqekÅ¡ dk yksd lkfgR;( i`0 285

31-   dqekÅ¡ ds dfo;ksa dk foospukRed v/;;u( i`0 119

32-   fe= mins”k( i`0 8&9

33-   cfynku [kaMu( i`0 5

34-   ogh( i`0 9

35-   fnYyh dh >yd ¼Hkkx&3½] i`0 21

36-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 100

37-   vaMoky] f} “kCn] xksfoUncYyHk iar ds “kCnksa dk fganh vuqokn

38-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 101

39-   ogh( i`0 102

40-   ogh( i`0 104

41-   esjh yfV ifV] dqekmauh dfo “ksjflag fc’V % /kjrh ds tqM+ko dh ekuoh; n`f’V] cVjksgh

42-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( i`0 108

43-   ogh] i`0 111

44-   mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½] i`0 3

Lkgk;d xzaFk lwph%&

1-     /keZ vkSj lekt] MkW0 loZifYy jk/kkd`’.ku] jktiky ,.M lUt] d”ehjh xsV fnYyhA

2-     fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] vkpk;Z jkepUnz “kqDy] dey izdk”ku] nfj;kxat] ubZ fnYyhA

3-     Hkk’kk foKku dh Hkwfedk] vkpk;Z nsosUnzukFk “kekZ] nhfIr “kekZ] jk/kkd`’.k] nfj;kxat] ubZ fnYyhA

4-     fgUnh fofo/k vk;ke] laiknd Jh vkuan ikfVy] r{kf”kyk izdk”ku] nfj;kxat] ubZ fnYyhA

5-     iz;kstuewyd fgUnh % fl)kUr vkSj iz;ksx] Jh naxy >kYVs] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyhA

6-     vk/kqfud Hkk’kk foKku] MkW0 HkksykukFk frokjh] fyfi izdk”ku] d`’.kuxj] ubZ fnYyhA

7-     fgUnh Hkk’kk] MkW0 HkksykukFk frokjh] fdrkc egy] ubZ fnYyhA

8-     fgUnh mn~Hko fodkl vkSj :i] MkW0 gjnso ckgjh] fdrkc egy] bykgkcknA

9-     Hkk’kk foKku ,oa Hkk’kk”kkL=] MkW0 dfiynso f}osnh] fo”ofo|ky; izdk”ku] pkSd okjk.klhA

10-   fgUnh Hkk’kk ukxjh fyfi] ds”ko nRr :okyh] xzUFkky; izdk”ku] loksZn; uxj] vyhx<+A

11-   ledkyhu i=dkfjrk ewY;kadu vkSj eqn~ns] laiknd&jktfd”kksj] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyhA

12-   mRrjk[k.M ds jpukdkj vkSj mudk lkfgR; ¼Hkkx&2½] la0 izks0 nso flag iks[kfj;k ,oa MkW0 txr flag fc’V] vafdr izdk”ku] gY}kuh] 2006

13-   mRrjkapy Hkk’kk ,oa lkfgR; dk lanHkZ( MkW0 “ksj flag fc’V] bf.M;u ifCy”klZ fMLVªhC;wVlZ] fnYyh] 2004

14-   dkO;kn”kZ] naMh] pkS[kEck fo|k Hkou] 2005

15-   dqekmauh yksd lkfgR; ,oa dqekmauh lkfgR;( MkW0 nsoflagiks[kfj;k] Jh vYeksM+k cqd fMiks] 1994

16-   dqekmauh ds dfo;ksa dk foospukREkd v/;;u] MkW0 ukjk;.k nÙkikyhoky] ekSfyd lkfgR; izdk”ku] ubZfnYyh] 1973

17-   dqekmauh Hkk’kk vkSj mldk lkfgR;] f=ykspu ikaMs] m0iz0 fganh laLFkku y[kuÅ] 1977

18-   dqekmauh Hkk’kk vkSj lkfgR;( MkW0 ukjk;.k nÙkikyhoky] euh’kk izdk”ku fnYyh] 1987

19-   dqekmauh Hkk’kk lkfgR; ,oa laLd`fr] nso flag iks[kfj;k] Jh vYeksM+k cqd fMiks] vYeksM+k] 1994

20-   dqekmauh Hkk’kk vkSj lkfgR; dk mn~Hko ,oa fodkl] izks0 “ksj flag fc’V] vafdr izdk”ku] gY}kuh] 2006

21-   xqekuh xzaFkkoyh( dSykl panz yksguh] izdk”kd izsexzaFk] Hkukj] Vudiqj] uSuhrkyA

22-   tkfBd~ ?kqMj( “ksjnk vui<+] r{kf”kyk izdk”ku] 1994 bZ0A

23-   /ofu fl)kar] MkW0 “ksj flag fc’V] us”kuy ifCyf”kaxgkml] ubZfnYyhA

24-   QpSd] “ksjnk vui<+@ckye flag tukSVh] fdzLVyfizaVlZ ,.M ifCy”klZ fy0 jkuhckx] uSuhrky] 1996 bZ0A

25-   efU[k( MkW0 “ksj flag fc’V] vfopy izdk”ku] fctukSj] 2004

26-   esfj yfVifV( “ksjnk vui<+] gqMdk izdk”ku] uSuhrky] 1981 bZ0A

27-   ySafXofLVd losZ vkWQ bafM;k] Hkkx&1] [kaM&1] th0,0 fxz;lZu] eksrhyky cukjlhnkl] fnYyh] 1968

28-   lkfgR; ,oa laLd`fr % fparu ds u;s vk;ke( MkW0 “ksj flag fc’V] Jh vYeksM+k cqd fMiks] vYeksM+kA

29-   fganh miU;kl ,d vUr;kZ=k( jkenj”k feJ] jktdey izdk”ku] ubZfnYyh] 1968A

if=dk,¡ ¼vkWuykbu] vkWQykbu½

1-     jpukdkj bZ0 if=dkA

2-     Lekhakmanch.Co

3-     Pustak.Org

4-     Premchand Sahitya Sansthan.blogspot.com

5-     www.abhivyakti-hindi.org

6-     vfHkO;fDr&vuqHkwfr] izdk”kd izoh.k lDlsukA

7-     Hkkjr n”kZu] vkWuykbu fganh lkfgfR;d if=dkA

8-     fganh le;] egkRek xk¡/kh varjk’Vªh; fganh fo”ofo|ky; dk vfHkdzeA

9-     “kks/k _rq] ¼vkWuykbu½] ¼laiknd½ lquhy tk/ko ¼egkjk’Vª½A

10-   “kCn czge] ¼vkWuykbu½] ¼laiknd½] MkW0 iq’kisUnz nqcs] ¼bankSj½A

11-   dsnkj ekul&mRrjk[k.M fganh vdkneh] nsgjknwuA

12-   uwruokX/kkjk&¼laiknd½] vf”ouh dqekj “kqDy] ck¡nkA